Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi a. Bakixanov adina tariX İnstitutu

Azərbaycan  musiqi  sənətinə  daxil  olur  və  tədricən  möhkəmlənirdi.  Azərbaycan 

sənətkarları musiqinin yeni növlərini dərindən mənimsəyir, dünya musiqi sənətinin 

əsərləri ilə tanış olurdular. 

Xalq yaradıcılığı ilə təmsil olunan Azərbaycan musiqisi xalqın düşüncə və 

istəyini,  milli  xarakterinin  ən  yaxşı  cizgilərini  təcəssüm  etdirərək,  onun  hiss, 

həyəcan və iradəsini ifadə edirdi. Bu musiqi janrları müxtəlifliyi ilə fərqlənirdi. 

Azərbaycan musiqi folklorunun aparıcı janrları xalq mahnıları və rəqsləri 

idi.  Xalq  həyatını  hərtərəfli  əks  etdirən  mahnı  yaradıcılığı  xüsusən  zəngin  idi.  О 

özündə qədim, müxtəlif əkinçilik proseslərinə uyğun əmək mahnılarını, əkin-biçin, 

düyü  alağı,  çoban  və  s.  mahnılarını,  tarixi  -  "Qaçaq  Nəbi",  "Piyada  Koroğlu", 

"Gedən  gəlmədi"  mahnılarını,  zarafat,  yumor,  satira  və  oyun  mahnılarını,  toy, 

mərasim mahnılarını, yas bayatı və ağılarını, habelə laylaları birləşdirirdi. 

Azərbaycan  mahnı  yaradıcılığının  bütün  janr  müxtəlifliyinə  baxmayaraq, 

onda lirik məhəbbət mahnıları üstünlük təşkil edirdi. Bizim dövrümüzə qədər gəlib 

çatmış mahnılardan "Qalanın dibində", "Bu gələn yara bənzər", "Ay bəri bax, bəri 

bax", "Ay Laçın" və s. göstərmək olar. Azərbaycan xalq mahnı sənətinin bu inciləri 

özünün incəliyi və musiqi düzümünün gözəlliyi ilə seçilir. 

Azərbaycanın  xalq  məişətində  geniş  yayılmış  rəqs  sənəti  də  milli 

özünəməxsusluğu ilə fərqlənirdi. Bu sənət asta lirik ("Turacı", "Uzundərə" və s.) və 

şux  canlı  ("Tərəkəmə"  və  s.)  qadın,  təntənəli-əzəmətli  (qocaların  oynadıqları 

müdriklik rəqsi "Mirzəyi" və s.), odlu-alovlu şıdırğı ("Qaytağı", "Əsgərani" və s.) 

kişi  rəqsləri  ilə  təmsil  olunmuşdu,  "Yallı",  "Cəngi"  kimi  kollektiv  rəqslər  xalq 

arasında çox məşhur idi. 

Xalqın  həyatı  ilə  sıx  bağlı  olan  musiqili-poetik  aşıq  yaradıcılığı  Şifahi 

ənənəvi  peşəkar  xalq  sənətinin  digər  qolu  idi.  Peşəkar  yaradıcı  aşıq  özündə  eyni 

zamanda  şairi,  hekayətçini  və  musiqiçini  təcəssüm  etdirirdi.  Aşıq  yaradıcılığının 

mövzuları  öz  müxtəlifliyi  ilə  fərqlənirdi.  Buraya  həm  xalq  qəhrəmanları  Koroğlu, 

Qaçaq  Nəbi  mübariz  Babək  və  b.  həyat  və  igidliyi  haqqında  epik-qəhrəmanlıq 

hekayətləri (dastanlar),  həm  Aşıq  Qərib,  Leyli  və  Məcnun,  Əsli  və  Kərəm  haqqında 

lirik-əfsanəvi  musiqili  poemalar,  həm  də  lirik  məhəbbət,  qəhrəmanlıq,  yumoristik 

mahnılar,  "Ustadnamə

,

'  adlanan  nəsihət  mahnıları  və  bir  çox  başqaları  daxil  idi.  İki, 

bəzən isə hətta üç aşığın yaratdığı və birgə ifa etdiyi mahnı-dialoqlar-deyişmələr aşıq 

yaradıcılığının maraqlı səhifələrindən birini təşkil edirdi. 

Aşıqlardan  Abbasqulu,  Nəcəfqulu,  Molla  Cuma,  Aşıq  Ələsgər  və  bir  çox 

başqaları  Azərbaycanda  və  onun  hüdudlarından  kənarda  böyük  şöhrət  qazanmışlar. 

Hələ  orta  əsrlərdə  meydana  çıxmış,  XIX  yüzilliyin  ikinci  yarısında  ən  yüksək 

çiçəklənmə  dövrünə  qədəm  qoymuş  muğamat  Azərbaycan  xalq  musiqisinin  ən 

mürəkkəb  forması  idi.  Xanəndələr,  xalq  musiqiçilərinin  nümayəndələri  muğamatın, 

xalq  yaradıcılığının  bu  parlaq  və  özünəməxsus  sahəsinin  daşıyıcıları  və  qismən  də 

yaradıcıları  idilər.  Xanəndənin  ifası  kiçik  instrumental  ansambl  -  sazəndələr  dəstəsi 

tərəfindən müşayiət olunurdu. Bu ansambla tar, kamança, dəf, bəzən də qoşa nağara 

---

daxil  idi.  Ansambl  toylarda,  el  şənliklərində,  xüsusən  evlərdəki  çıxışları  zamanı 

muğamları - vokal instrumental pyesləri ifa edirdilər. Muğamların çoxsaylı variantları 

mövcud  idi.  Xanəndə  ansamblları  əvvəlcə  şəhərlərdə,  sonra  isə  kəndlərdə  geniş 

şöhrət qazanırdı. 

Azərbaycan musiqisi həm də alətlərin zənginliyi ilə seçilirdi.  Bu musiqidə 

tar və kamançada muğamların ifa edilməsi geniş yayılmışdı. Sadıq (Sadıqcan) Əsəd 

oğlu  (1846-1902),  Xarrat  Qulu  (1823-1883),  Hacı  Hüsü,  Məşədi  İsi,  Keçəçi 

Məhəmməd,  Ələsgər  Abdullayev,  Cabbar  Qaryağdıoğlu,  Əli  Palaz  oğlu,  Məcid 

Behbudov  və  b.  təkcə  Qafqazda  deyil,  həm  də  onun  hüdudlanndan  kənarda  mahir 

çalğıçılar,  yüksək  istcdadlı  xanəndələr  kimi  məşhur  olmuşlar,  Bakı,  Şamaxı,  Quba, 

Naxçıvan,  Gəncə  və  digər  Azərbaycan  şəhərləri  istedadlı  musiqiçiləri  ilə  ad 

qazanmışdı. Lakin xalq müğənniləri və çalğıçılarının əsil məskəni Qarabağ, xüsusən 

də əsrin sonunda musiqi həyatının bulaq kimi çağladığı Şuşa şəhəri idi. Burada şifahi 

musiqi yaradıcılığının klassik ənənələrinin zənginləşdirilməsində mühüm rol oynamış 

azərbaycanlı muğamatçıların - xanəndələrin, tarzənlərin və kamançaçıların bütöv bir 

məktəbi  formalaşmışdır.  Xalq  müğənniləri  və  çalğıçıları  eyni  zamanda  musiqi 

alətlərini  təkmilləşdirir, yenilərini yaradırdılar. XIX əsrdə görkəmli Azərbaycan  tarzəni 

Sadıq  Əsəd  oğlu  tarı  təkmilləşdirərək  onu  virtuoz  musiqi  alətləri  səviyyəsinə 

qaldırmışdır.  O,  eyni  simlər  əlavə  etməklə  tarı  tam  səsə,  zəngin  tembr  imkanlarına 

malik,  solo  ifası  üçün  çox  əlverişli  olan  musiqi  alətinə  çcvirdi.  Onun  tətbiq  etdiyi 

yeniliklər Azərbaycanın çalğı alətləri təcrübəsinə möhkəm surətdə daxil oldu. 

İlk  musiqi  məktəbləri  Azərbaycan  musiqi  mədəniyyətinin  inkişafında, 

ifaçıların  yetişməsində  böyük  rol  oynadı.  Onlardan  biri  xanəndələr  Xarrat  Qulu  və 

İbrahim  tərəfindən  Şuşada  yaradılmışdı.  Bu  məktəb,  başlıca  olaraq,  mərsiyəxanlar 

hazırlamasına  baxmayaraq,  klassik  musiqi  ənənələrini  inkişaf  etdirirdi.  80-cı  illərdə 

Şuşada daha bir musiqi məktəbi - Kor Xəlifənin məktəbi mövcud idi. Burada uşaqlar 

tar-kaman çalmağı və muğamatı öyrənirdi. Bu məktəb eyni zamanda xeyli miqdarda 

ifaçı yetirmişdi. 

Bu dövrdə musiqi nəzəriyyəsi və tarixi üzrə əsərlərin yaradılmasına cəhdlər 

göstərilirdi. Həvəskar musiqiçi A.Əliverdibəyov uzun illər boyu topladığı materiallar 

əsasında  1896-cı  ildə  "Rəsmli  musiqi  tarixi"  adlı  Azərbaycan  musiqi  tarixini  yazdı. 

Şair,  rəssam  və  musiqiçi  M.Nəvvab  da  musiqi  üzrə  tədqiqatlarla  məşğul  olurdu.  O, 

"Musiqi elmində rəqəmlərin aydınlaşdırılması" ("Dər elmi musiqi vizuh ülərqam") 

adlı  kitab  yazmış  və  kitabda  muğamlarının  yaranma  və  ifaetmə  qanunlarını  izah 

etmişdi. 

Xalq  musiqi  ənənələrinin  yayılması  və  zənginləşməsi  ilə  yanaşı,  musiqi 

həyatında musiqi mədəniyyətinin yeni formaları müşahidə olunurdu. Bu zaman geniş 

əhali  kütlələrinin  Avropa  incəsənətinə  cəlb  olunmasında  böyük  rol  oynayan  bağ 

musiqisi şəhərliləri kütləvi musiqi əyləncəsinə cəlb edirdi. Skripkaçılar Q.Venyavski 

və  A.Brodeki,  müğənni  A.Menşikov  kimi  ustaların  konsertləri  şəhərin  musiqi 

həyatında mühüm hadisə olub, uzun müddət dinləyicilərin yadında qalmışdı. 

---