Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi a. Bakixanov adina tariX İnstitutu

bəzəyində, eyvanlar, parad kirişləri, ikiqat pilləkənlər və s. quruluşunda da nəzərə çarpır. 

Bakının tikintiləri kapitalist şəhərinə məxsus olan bütün ziddiyyətləri güzgü kimi əks 

etdirərək, güclü təzadlarla fərqlənirdi. XIX əsrin son rübündə ncft sənayesinin coşqun 

inkişafı  əhalinin  görünməmiş  axınına  və  onun  yerləşdirilməsində  xeyli  çətinliklərə 

səbəb  oldu.  Bununla  əlaqədar  tədricən  şəhərin  ətrafında,  köhnə  Bakının 

hüdudlarından  kənarda  neftçi  fəhlələr  üçün  qəsəbələr  salınmağa  başlandı.  Kapitalist 

Bakısının  şəhər  tikintiləri  "Forştad

,,

ın  ərazisində  aparılır,  Bakı  amfiteatrının  bütün 

terrasları boyu genişlənir, İçərişəhərin minarələri fonunda iki, üçmərtəbəli, yastı damlı 

daş evlərdən ibarət məhəllələr meydana çıxırdı. 

Abşeron  yarımadasının  şimal  sahilləri  (xüsusən  də  Mərdəkan  və  Buzovna 

kəndləri) çoxdan bəri özünün əlverişli təbii iqlim şəraiti ilə məşhur idi və buna görə 

də  artıq  XIX  yüzilliyin  sonunda  Abşeronda  kurort  zonasına  çevrilmiş  Mərdəkan 

kəndində qısa müddət ərzində çoxlu villalar və yaylaq evləri inşa edilməyə başladı. 

Əgər  şəhərdə  layihələndirilmiş  bina  adətən  məhəllə  və  küçələrin  sıx 

tikintiləri 

içərisində 

yerləşdirilirdisə, 

Abşeron 

genişliklərində 

villaların 

layihələndirilməsi zamanı memar öz yaradıcılığının bədii  cəhətini açıb  göstərə bilirdi. 

Bu  baxımdan  neft  sənayeçisi  Muxtarovun  villası  (indi  Azərbaycan  MEA  Dendroloji 

parkı), XIX yüzilliyin 90-cı illərinin əvvəllərində Mərdəkanda tikilmiş ilk villalardan 

biri kimi səciyyəvidir. 

Muxtarovun  villası  Bakı  varlılarınm  şəhərkənarı  villalarının  tikintisinin 

başlanğıcını qoydu. 

1897-1901-ci  illərdə  Muxtarovun  villası  ilə  yanaşı,  Əsədullayevin  villası 

tikildi. Ərazisinin genişliyinə görə (15 ha) bu villa Nobelin (10 ha), Muxtarovun (8 ha) 

villalarından və bir çox başqalarından üstün idi. Təbii şərait memarlara о zamankı park 

arxitekturasının  funksional  məsələlərinin  müxtəlif  həll  üsullarını  diktə  edirdi. 

Planlaşdırma strukturu iki əsas binaya (bir üzü parka, digər üzü isə dənizə baxan iki və 

üçmərtəbəli iki binaya) tabe edilmişdi. 

Gözəl  parkı,  hovuzu  və  xiyabanları  olan  geniş  villa  ərazisinin  memarlıq-

plan strukturu Abşeronun ənənəvi yaylaq evlərindən maraqlı surətdə istifadə olunmuş 

bədii düşüncəyə müvafiq surətdə yaradılmışdı. 

Bakının  bütün  istiqamətlərdə  inkişafının  başlanğıcı  rolunu  oynamış  qala 

divarları  arxasındakı  qədim  şəhər  -  Bakı  yaylasının  cənub-şərqində,  demək  olar  ki, 

mərkəzi mövqe tutan İçərişəhər idi. Ondan şimala, şimal-qərbə və şimal-şərqə doğru 

amfiteatr  şəklində  Bayır  (yəni  xarici)  şəhəri  formalaşmağa  başladı.  Bayır  şəhəri 

Yuxan  Dağlı, Çəmbərəkənd və s. kiçik qəsəbələrdən ibarət idi. Qala divarları önündə 

bir-birinə  qısılmış  xırda  daxmaların  yerində  kapitalist  Bakısının  intensiv  tikinti 

meydanına  çevrilmiş  Bakı  for-ştadında  gözəl  müasir  binalardan  ibarət  yeni 

məhəllələr formalaşırdı. 

Bakı şəhərtikmə tarixində XIX yüzilliyin ikinci yarısı görkəmli Azərbaycan 

memarı,  Bakı  forştadının  fəal şəkildə  yenidən  qurulması  və  yeni  kapitalist  şəhərinin 

---

formalaşması dövründə böyük rol oynamış Qasım bəy Hacıbababəyovun (1811-1877) 

yaradıcılıq fəalliyyəti ilə eyni vaxta düşmüşdü. 

Q.Hacıbababəyov  İçərişəhərdən  kənardakı  tikintinin  əsas  həlqələrindən 

birini təşkil edən Parapet adlı mərkəzi meydanın tikintisini həyata keçirdi. Memarın 

iri tikintilərindən biri də böyük karvansara (indiki "Araz" kinoteatrı) idi. Bu binanı о 

özü 1863-cü ildə layihələndirmiş,    qrafika  işlərini  isə    onun  köməkçisi,    sonradan 

Bakının  ən  görkəmli  memarlarından  biri  olmuş  Məşədi  Mirzə  Qafar  İsmayılov 

görmüşdü. İsmayılov 30 il ərzində, başlıca olaraq, Bakıda binaların layihələndirilməsi 

və tikintisi ilə məşğul olaraq böyük memarlıq irsi qoyub getmişdir. 

90-cı  illərin  əvvəllərində  inzibati-ictimai  binaların  ucaldılması  üçün  nəzərdə 

tutulmuş  Nikolayev  (indiki  İstiqlaliyyət)  küçəsindəki  tikintilərin  layihəsi  hazırlandı. 

1898-ci  ildə  görkəmli  memar  İ.V.Toslavskinin  layihəsi  üzrə  H.Z.Tağıyevin  xüsusi 

müsəlman  qız  məktəbinin  inşasına  başlandı.  Həmin  memarın  layihələndirdiyi  Tağıyev 

sarayının  ucaldılması  üzrə  işlərin  əsas  hissəsi  görülüb  qurtarırdı  (1893-1902). 

H.Z.Tağıyevin  vəsaiti  ilə  hələ  1883-cü  ildə  tikilmiş  teatra  onun  adını  daşıyan  da 

əlavə olundu (1898). 

80-90-cı  və  1900-cü  illərin  tikililəri  içərisində  müqəddəs  bina  və 

məktəblərin,  dövlət  bankının,  Rusiya  Texniki  Cəmiyyəti  Bakı  şöbəsinin,  dəmiryol 

vağzalının  binaları  xüsusi  yer  tutur.  Onların  inşasına  D.  D.  Buynov,  İ.V.Qoslavski, 

K.B.Skureviç və başqa memarlar rəhbərlik etmişlər. 

Bunların içərisində Deburun evi (indi R.Mustafayev adına İncəsənət Muzeyi) 

nəzəri xüsusilə cəlb edirdi. Yüzilliyin sonunda şəhərdə mənzil tikintisi geniş miqyas 

aldı. Bakılı sahibkarlar bir-birlərilə bəhsə girərək özləri üçün dəbdəbəsi və memarlıq 

bər-bəzəyinin  zənginliyi  ilə  fərqlənən  binalar  tikdirirdilər.  Bakı  daşyonma 

mütəxəssisləri  olan  el  sənətkarlarının  yüksək  ustalığı  məhz  belə  binaların  inşasında 

istifadə olunurdu. 

Şəhərin  yeni  hissəsindəki  binaların  memarlığında  milli  və  romantik  üslub 

bir-birilə uzlaşdınldı. 

Şəhər  kənarında  və  neft  mədənlərinin  yaxınlığındakı  fəhlə  rayonlarında 

monumental binalar az idi, belə ki, burada başlıca olaraq, yöndəmsiz fəhlə kazarmaları 

tikilirdi.  Yaşayış  obyektlərinin  ən  səciyyəvi  tipi  fəhlələrin  məskən  saldıqları,  bir-

birindən fərqlənməyən binnərtəbəli daxmalardan ibarət idi. 

Bakının yüksək memarlıq məziyyəti ilə fərqlənən əsaslı binalarının çoxu öz 

cazibədarlığına  görə  Bakı  daşının  əla  dekorativ  imkanlarına  və  bu  daşın  yerli  ustalar 

tərəfindən məharətlə işlənilməsinə  borcludur. Binaların mürəkkəb hissələri, relyefli 

daş  işləmələrdən  ibarət  bütöv fraqmentlər  Hənifə,  Hacı  Abbas,  Hacı  Xeyrulla  və  b. 

Gözəl  ustalar  tərəfindən  heyrətamiz  sənətkarlıqla  yerinə  yetirilirdi.  Daş  işləmə 

sənətinin Abşeron və köhnə Bakının abidələrində canlandırılmış çoxəsrlik ənənələri 

şəhərin tikintisində özünü bütün qüvvəsilə təzahür etdirirdi. 

Azərbaycanda  dəyişilmiş  sosial-iqtisadi  şərait  nisbətən  daha  kütləvi  olan 

mənzil  tikintisində  yeni  əlamətlərin  meydana  çıxmasına  səbəb  oldu.  Köhnə  tipli 

---