sahələri və s.) öz mövqelərini qoruyub saxlaya bilmiş, sənətkarlarımızın bir sıra
məhsulları daha geniş bazarlara yol açmışdır.
XIX əsrdə Şimali Azərbaycanda inzibati idarəçilik sitemi də mürəkkəb
inkişaf yolu keçmişdir. Rusiya işğalının gedişi və ondan dərhal sonra formalaşan
komendant idarəçilik üsulu, 30-cu illərin sonunda iflasa uğradıqdan sonra – 1841-
ci ildən başlayaraq çarizm Azərbaycanda da Ümumrusiya inzibati-ərazi
idarəçiliyini tətbiq etməyə başlamışdır.
Həmin yüzillikdə ticarət münasibətlərinin inkişafı Azərbaycanda dövlət və
qeyri-dövlət kredit müəssisələri (Rusiya bankları və bankir evlərinin şöbələri kredit
cəmiyyətləri, kiçik kredit və ssuda-əmanət şirkətləri və i.a.) ilə təmsil olunan
maliyyə-bank sisteminin tədricən formalaşmasına şəraiot yaradırdı. İri kredit
müəssisələri Bakı ilə yanaşı, Gəncə, Nuxa, Şuşa və Culfa şəhərlərində, kiçik kredit
müəssisələri isə əsasən kənd yerlərində cəmləşmişdi.
1844-cü ildə Bakıda qarşılıqlı kredit cəmiyyətlərinin və dövlət bankı
şöbəsinin yaradılması Azərbaycanda kapitalist kredit sisteminin bünövrəsini
qoydu. Sonralar burada Rusiya kommersiya və ipoteka banklarının, Rusiya-İran
uçot-ssuda bankının, yerli kredit banklarının şöbələri açıldı. Sənaye böhranı
ərəfəsində Bakıda 10-dan artıq kredit müəssisələri fəaliyyət göstərirdi.
Xəzinə müəssisələri iqtisadiyyata kredit buraxılmasında xeyli passiv rol
oynayırdı. Onlar, ən yaxşı halda, ən sadə bank əməliyyatlarının yerinə yetirilməsi
ilə məşğulı olurdular. Buna da ancaqü 1897-ci ildən icazə verilmişdir.
Azərbaycandakı bank müəssisələrinin əməliyyatları, başlıca olaraq,
veksellərin uçotu, mal və nəqliyyat sənədlərinin girovu əvəzinə kredit
verilməsindən ibarət i9di. Özü də əməliyyatların son növü getdikcə daha geniş
miqyas alırdı.
Bunlarla yanaşı, XIX əsrdə Azərbaycanda ipoteka krediti də inkişaf
etmişdi. Azərbaycanda fəaliyyət göstərən dövlət səhmdar bankları kənd və şəhər
əmlakının girova götürülməsi əvəzində uzunmüddətli ssudalar verməyə başlamışdı.
Lakin bol ssudalardan ancaq əhalinin varlı təbəqələri belə imkandan məhrum
idilər. Azərbaycanda sisəsi Tiflis zadəgan bankı idi.
Bazar münasibətləri möhkəmləndikcə və iqtisadiyyat inkişaf etdikcə bank
müəssisələri ödənc əməliyyatlarında adi vasitəçidən bilavasitə kapitalist
təsərrüfatını
maliyyələçşdirmə
mərkəzinə
çevrilirdi.
Bütövlükdə isə ölkə iqtisadiyyatının birtərəfli inkişafı nəticəsində banklar və
digər kredit müəssisələri təsərrüfatının bütün sahələri öz əməliyyatları ilə əhatə edə
bilməmişdi. Hətta sənayeyə kredit verilməsi işini özü də birbaşa sənaye
investisiyaları səviyyəsinə qalxmağa qadir deyildi.
XIX əsrdə ölkənin iqtisadi-siyasi həyatında şəhərlərin roplu xeyli artdı.
Yüzilliyin ikinci yarısında şəhərlərdə ölkə əhalisinin 12-13 faizi cəmləşmişdi.
Şəhər sakinlərinin sürətlə çoxalması təbii artım amili ilə yanaşı, sənayenin və
bütövlükdə şəhər təsərrüfatının inkişafı nəticəsində kənd əhalisinin şəhərlərə günü-
gündən güclənən miqrasiyası ilə şərtlənirdi. Təsadüfi deyildir ki, bu dövrdə ən
yüksək demoqrafik göstəricilər məhz böyük süənaye potensialına və demək, əmək
qabiliyyətli kənd sakinlərinin işlə təmin olunması üçün daha geniş imkanlara malik
olan iri şəhərlərdə, ilk növbədə Bakı və Gəncədə müşahidə olunurdu. Şimali
Azərbaycanda şəhər əhalisinin artımı bütövlükdə ölkə əhalisinin artımını xeyli
qaqbaqlayırdı.
Kənardan gəlmiş ümumi kütləsi içərisində müxtəlif qəzalardan şəhərlərə
axışan mövsümi fəhlələrin xüsusi çəkisi daha yüksək idi. Qeyd etmək kifayətdir ki,
1880-ci ildə onların sayı 30-35 min nəfərə çatırdı. 1897-ci ilin məlumatlarına görə,
Şimali Azərbaycanın şəhər əhalisinin yarısından çoxunu Cənubi Azərbaycan,
Rusiya, Dağısatan və Qərbi Azərbaycandan gələnlər təşkil edirdilər.
Şəhər əhalisinin əksər hissəsini yerli sakinlər – azərbaycanlılar təşkil
edirdi. Bununla yanaşı, kapitalist təsərrüfatının inkişafı ona gətiribn çıxardı ki, bu
dövrə şəhər əhalisinin çoxmillətliliyi üçün şərait yarandı.
Kapitalist münasibətlərinin inkişafı şəhər əhalisinin sosdial tərkibinə də
ciddi təsir göstərirdi. Bu, ilk növbədə özünü hələlik kənd təsərrüfatı əməyindən
tamamilə üzülüşməmiş adamlarla, sənətkarlıq və ticarətlə məşğul olanlar və
müstəsna şəkildə öz iş qüvvəsini nisbətən tədricən dəyişməsində göstərirdi.
Sonuncu hal isə, öz növbəsində, şəhərlərin əvvəlki aqrar simasının itirildiyinə
dəlalət edirdi. Sənaye və ticarət burjuaziyasının, xüsusən də xırda burjuaziyanın
xüsusi çəkisinin də nisbətən artmaıs faktı da bunu sübut edirdi. Şəhər xırda
burjuaziyanın sıraları aqrar məşğulliyət növlərindən tamamilə əl çəkmiş adamlar
hesabına da genişlənirdi. Şəhər əhalisinin azsaylı təbəqələri bəylər, ruhanilər və
ziyalılarla təmsil olunmuşdu.
Kapitalizmin inkişafı şəhərlərin ixtisaslaşmasının dərinləşməsinə də təsir
edirdi. XIX əsrin II yarısında Bakı tədricən təkcə öləknin mühüm sənaye
mərkəzinə deyil, həmçinin ən iri ticarət qovşaqlarından, maliyyə-ticarət
mərkəzlərindən birinə çevrilmişdi. Gəncə, Nuxa, Şuşa, Quba, Lənkəran kimi
şəhərlərdə ticarət və sənətkarlıqla yanaşı, sənaye də inkişaf edirdi. Bu dövrdə şəhər
ticarət-sənaye müəssisələrinin sayı bütövlüklə xeyli artaraq 1900-cü ildə 10000-ə
çatmış, bunların da çox hissəsi Bakıda cəmləşmişdi.
Əvvəllərdə olduğu kimi, şəhərlərin büdcəsində başlıca xərcləri müxtəlif
dövlət müəssisələrini, polisi, ordunu və i.a. saxlanılmasına sərf olunan xərclər
(bunlar məcburi məxaric maddələrinə aid idi) təşkil edirdi. Şəhərlərin
abadlaşdırılması və genişləndirilməsi ilə bağlı olan ―qeyri-məcburi‖ xərclər
adlanan maddələr şəhər büdcələrinin kifayət qədər kiçik məxaric hissəsi idi.
Mədəniyyət və maarifə daha az vəsait ayrılırdı. Şəhər əhlaisinin tərkibində
savadsızların xüsusi çəkisinin də böyük olması bunun nəticəsi idi. Bunlarla yanaşı,
şəhərlər öz memarlıq simasını dəyişir, burada üç-dörd mərtəbəli monumental
binalar, məscidlər, poçt-teleqraf obyektləri tikilir, parklar, bağlar salınır,
yaşıllaşdırma, küçələrin işıqlandırılmaıs və döşənməsi üzrə işlər aparılırdı. Şəhər