Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi a. Bakixanov adina tariX İnstitutu



Yüklə 4,04 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə157/189
tarix24.12.2017
ölçüsü4,04 Mb.
#18030
1   ...   153   154   155   156   157   158   159   160   ...   189

sahələri  və  s.)  öz  mövqelərini  qoruyub  saxlaya  bilmiş,  sənətkarlarımızın  bir  sıra 

məhsulları daha geniş bazarlara yol açmışdır. 

XIX  əsrdə  Şimali  Azərbaycanda  inzibati  idarəçilik  sitemi  də  mürəkkəb 

inkişaf  yolu  keçmişdir.  Rusiya  işğalının  gedişi  və  ondan  dərhal  sonra  formalaşan 

komendant idarəçilik üsulu, 30-cu illərin sonunda iflasa uğradıqdan sonra – 1841-

ci  ildən  başlayaraq  çarizm  Azərbaycanda  da  Ümumrusiya  inzibati-ərazi 

idarəçiliyini tətbiq etməyə başlamışdır. 

Həmin yüzillikdə ticarət münasibətlərinin inkişafı Azərbaycanda dövlət və 

qeyri-dövlət kredit müəssisələri (Rusiya bankları və bankir evlərinin şöbələri kredit 

cəmiyyətləri,  kiçik  kredit  və  ssuda-əmanət  şirkətləri  və  i.a.)  ilə  təmsil  olunan 

maliyyə-bank  sisteminin  tədricən  formalaşmasına  şəraiot  yaradırdı.  İri  kredit 

müəssisələri Bakı ilə yanaşı, Gəncə, Nuxa, Şuşa və Culfa şəhərlərində, kiçik kredit 

müəssisələri isə əsasən kənd yerlərində cəmləşmişdi. 

1844-cü  ildə  Bakıda  qarşılıqlı  kredit  cəmiyyətlərinin  və  dövlət  bankı 

şöbəsinin  yaradılması  Azərbaycanda  kapitalist  kredit  sisteminin  bünövrəsini 

qoydu.  Sonralar  burada  Rusiya  kommersiya  və  ipoteka  banklarının,  Rusiya-İran 

uçot-ssuda  bankının,  yerli  kredit  banklarının  şöbələri  açıldı.  Sənaye  böhranı 

ərəfəsində Bakıda 10-dan artıq kredit müəssisələri fəaliyyət göstərirdi. 

Xəzinə  müəssisələri  iqtisadiyyata  kredit  buraxılmasında  xeyli  passiv  rol 

oynayırdı. Onlar, ən yaxşı halda, ən sadə bank əməliyyatlarının yerinə yetirilməsi 

ilə məşğulı olurdular. Buna da ancaqü 1897-ci ildən icazə verilmişdir. 

Azərbaycandakı  bank  müəssisələrinin  əməliyyatları,  başlıca  olaraq, 

veksellərin  uçotu,  mal  və  nəqliyyat  sənədlərinin  girovu  əvəzinə  kredit 

verilməsindən  ibarət  i9di.  Özü  də  əməliyyatların  son  növü  getdikcə  daha  geniş 

miqyas alırdı. 

Bunlarla  yanaşı,  XIX  əsrdə  Azərbaycanda  ipoteka  krediti  də  inkişaf 

etmişdi.  Azərbaycanda  fəaliyyət  göstərən  dövlət  səhmdar  bankları  kənd  və  şəhər 

əmlakının girova götürülməsi əvəzində uzunmüddətli ssudalar verməyə başlamışdı. 

Lakin  bol  ssudalardan  ancaq  əhalinin  varlı  təbəqələri  belə  imkandan  məhrum 

idilər. Azərbaycanda sisəsi Tiflis zadəgan bankı idi. 

Bazar münasibətləri möhkəmləndikcə və iqtisadiyyat inkişaf etdikcə bank 

müəssisələri  ödənc  əməliyyatlarında  adi  vasitəçidən  bilavasitə  kapitalist 

təsərrüfatını 

maliyyələçşdirmə 

mərkəzinə 

çevrilirdi. 

      Bütövlükdə  isə  ölkə  iqtisadiyyatının  birtərəfli  inkişafı  nəticəsində  banklar  və 

digər kredit müəssisələri təsərrüfatının bütün sahələri öz əməliyyatları ilə əhatə edə 

bilməmişdi.  Hətta  sənayeyə  kredit  verilməsi  işini  özü  də  birbaşa  sənaye 

investisiyaları səviyyəsinə qalxmağa qadir deyildi. 

XIX  əsrdə  ölkənin  iqtisadi-siyasi  həyatında  şəhərlərin  roplu  xeyli  artdı. 

Yüzilliyin  ikinci  yarısında  şəhərlərdə  ölkə  əhalisinin  12-13  faizi  cəmləşmişdi. 

Şəhər  sakinlərinin  sürətlə  çoxalması  təbii  artım  amili  ilə  yanaşı,  sənayenin  və 

bütövlükdə şəhər təsərrüfatının inkişafı nəticəsində kənd əhalisinin şəhərlərə günü-




gündən  güclənən  miqrasiyası  ilə  şərtlənirdi.  Təsadüfi  deyildir  ki,  bu  dövrdə  ən 

yüksək demoqrafik göstəricilər məhz böyük süənaye potensialına və demək, əmək 

qabiliyyətli kənd sakinlərinin işlə təmin olunması üçün daha geniş imkanlara malik 

olan  iri  şəhərlərdə,  ilk  növbədə  Bakı  və  Gəncədə  müşahidə  olunurdu.  Şimali 

Azərbaycanda  şəhər  əhalisinin  artımı  bütövlükdə  ölkə  əhalisinin  artımını  xeyli 

qaqbaqlayırdı. 

Kənardan  gəlmiş  ümumi  kütləsi  içərisində  müxtəlif  qəzalardan  şəhərlərə 

axışan mövsümi fəhlələrin xüsusi çəkisi daha yüksək idi. Qeyd etmək kifayətdir ki, 

1880-ci ildə onların sayı 30-35 min nəfərə çatırdı. 1897-ci ilin məlumatlarına görə, 

Şimali  Azərbaycanın  şəhər  əhalisinin  yarısından  çoxunu  Cənubi  Azərbaycan, 

Rusiya, Dağısatan və Qərbi Azərbaycandan gələnlər təşkil edirdilər. 

Şəhər  əhalisinin  əksər  hissəsini  yerli  sakinlər  –  azərbaycanlılar  təşkil 

edirdi. Bununla yanaşı, kapitalist təsərrüfatının inkişafı ona gətiribn çıxardı ki, bu 

dövrə şəhər əhalisinin çoxmillətliliyi üçün şərait yarandı. 

Kapitalist  münasibətlərinin  inkişafı  şəhər  əhalisinin  sosdial  tərkibinə  də 

ciddi  təsir  göstərirdi.  Bu,  ilk  növbədə  özünü  hələlik  kənd  təsərrüfatı  əməyindən 

tamamilə  üzülüşməmiş  adamlarla,  sənətkarlıq  və  ticarətlə  məşğul  olanlar  və 

müstəsna  şəkildə  öz  iş  qüvvəsini  nisbətən  tədricən  dəyişməsində  göstərirdi. 

Sonuncu  hal  isə,  öz  növbəsində,  şəhərlərin  əvvəlki  aqrar  simasının  itirildiyinə 

dəlalət  edirdi.  Sənaye  və  ticarət  burjuaziyasının,  xüsusən  də  xırda  burjuaziyanın 

xüsusi  çəkisinin  də  nisbətən  artmaıs  faktı  da  bunu  sübut  edirdi.  Şəhər  xırda 

burjuaziyanın  sıraları  aqrar  məşğulliyət  növlərindən  tamamilə  əl  çəkmiş  adamlar 

hesabına  da  genişlənirdi.  Şəhər  əhalisinin  azsaylı  təbəqələri  bəylər,  ruhanilər  və 

ziyalılarla təmsil olunmuşdu. 

Kapitalizmin  inkişafı  şəhərlərin  ixtisaslaşmasının  dərinləşməsinə  də  təsir 

edirdi.  XIX  əsrin  II  yarısında  Bakı  tədricən  təkcə  öləknin  mühüm  sənaye 

mərkəzinə  deyil,  həmçinin  ən  iri  ticarət  qovşaqlarından,  maliyyə-ticarət 

mərkəzlərindən  birinə  çevrilmişdi.  Gəncə,  Nuxa,  Şuşa,  Quba,  Lənkəran  kimi 

şəhərlərdə ticarət və sənətkarlıqla yanaşı, sənaye də inkişaf edirdi. Bu dövrdə şəhər 

ticarət-sənaye  müəssisələrinin  sayı  bütövlüklə  xeyli  artaraq  1900-cü  ildə  10000-ə 

çatmış, bunların da çox hissəsi Bakıda cəmləşmişdi. 

Əvvəllərdə  olduğu  kimi,  şəhərlərin  büdcəsində  başlıca  xərcləri  müxtəlif 

dövlət  müəssisələrini,  polisi,  ordunu  və  i.a.  saxlanılmasına  sərf  olunan  xərclər 

(bunlar  məcburi  məxaric  maddələrinə  aid  idi)  təşkil  edirdi.  Şəhərlərin 

abadlaşdırılması  və  genişləndirilməsi  ilə  bağlı  olan  ―qeyri-məcburi‖  xərclər 

adlanan  maddələr  şəhər  büdcələrinin  kifayət  qədər  kiçik  məxaric  hissəsi  idi. 

Mədəniyyət  və  maarifə  daha  az  vəsait  ayrılırdı.  Şəhər  əhlaisinin  tərkibində 

savadsızların xüsusi çəkisinin də böyük olması bunun nəticəsi idi. Bunlarla yanaşı, 

şəhərlər  öz  memarlıq  simasını  dəyişir,  burada  üç-dörd  mərtəbəli  monumental 

binalar,  məscidlər,  poçt-teleqraf  obyektləri  tikilir,  parklar,  bağlar  salınır, 

yaşıllaşdırma,  küçələrin  işıqlandırılmaıs  və  döşənməsi  üzrə  işlər  aparılırdı.  Şəhər 



Yüklə 4,04 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   153   154   155   156   157   158   159   160   ...   189




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©genderi.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

    Ana səhifə