nəqliyyatına xeyli az olsda da, fikir verilirdi. Qeyd etmək kifayətdir ki, bakıda ilk
konka ancaq 1879-cu ildə işə salınmışdı. Şəhər idarələri şəhərlərin sanitariya
vəziyyətinə də lazımi fikir vermirdilər.
XIX əsrin ortalarında və ikinci yarısının başlanğıcında baş verən sosial-sinfi
proseslər ölkənin sinfi simasında mühüm dəyişikliklərə səbəb oldu. Yüzilliyin ikinci
yarısında Şimali Azərbaycanda milli burjuaziya formalaşdı, çoxminli, çoxmillətli
fəhlə sinfi təşəkkül tapdı. Azərbaycan millətinin təşəkkülü keyfiyyətcə yeni
mərhələyə qədəm qoydu. Məhz bu dövrdə baş vermiş proseslər XX yüzilliyin
əvvəllərində milli şüurun oyanışı və inkişafı üçün zəmin hazırladı. Ötən əsrin son
otuzilliyində yeni sinfi qüvvələrin öz mənafeləri uğrunda mübarizəsi meydana çıxaraq
tədricən genişlənir, mövcud quruluşa qarşı müxtəlif müxalifət mövqelərində dayanan
qrup, təşkilat, mətbu orqanları, siyasi cərəyanlar, hərəkatlar tarix səhnəsinə atılırdı.
Bu çox müxtəlif istiqamətli dərnəklər, qruplar, cərəyanlar və s. hələlik ilkin təşəkkül
tapma dövrünü yaşayır, çox məhdud olub kütlələr arasında geniş sosial dayağa malik
deyildi.
Bakıda və digər bölgələrdə ilk fəhlə çıxışlarının fonunda həmin yüzilliyin II
yarısında da kəndli hərəkatı böyük vüsət almış, kəndli çıxışlarının müxtəlif formaları,
о cümlədən passiv kəndli müqaviməti ilə yanaşı, açıq silahlı çıxışlar, xüsusən də
qaçaqçılıq geniş yayılmışdır.
XIX əsr bütövlükdə Azərbaycan mədəniyyətinin inkişafında çox mühüm
mərhələ olmuşdur. Çarizmin bütün müstəmləkəçilik siyasətində milli şüurun
inkişafının qabağını almaq cidd-cəhdlərinə baxmayaraq, Şimali Azərbaycanda
dünyəvi məktəb sistemi formalaşmış. Azərbaycan milləti Rusiya və Avropa
mədəniyyətinin tıvhələrindən bəhrələnməyə başlamış, özləri də dünya elm və
mədəniyyətinə Mirzə Cəfər Topçubaşov və Mirzə Kazım bəy, Seyid Əzim Şirvani
və Mirzə Ələkbər Sabir kimi dühalar bəxş etmişdilər. Azəörbaycanda o zamanın
meyarları baxımından dünya standartlarına müvafiq elm sahələri meydana çıxıb
formalaşırdı.
Beləliklə, XIX yüzilliyik xalqımımzın tarixində bir tərəfdən, müstəmləkə
əsarəti dövrü, digər tərəfdən isə cəmiyətimizin həyatında baş verən dərin sosial-
iqtisadi və siyasi-mədəni proseslər şağdaş yüzilliyin başlanğıcında milli şüurun və
milli hərəkatın Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti zirvəsi ilə başa çatan yeni
yüksəlişinə zəmin hazırlanması dövrü olmuşdur.
XRONOLOJĠ CƏDVƏL
1801, (əvvəli) – İran-İngiltərə müqviləsi
1801, 12 sentyabr – Kartli-Kaxetiya çarlığının Rusiyaya birləşdirilməsi
haqqında çar manifesti
1802, 26 dekabr –
Georgiyevski müqaviləsi
1803, mart - Car-Balakənin Rusiya tərəfindən işğalı
1804, 4 iyun - Gəncəninj Rusiya tərəfindən işğalı
1804, 10 iyul - Rusiya ilə İran arasında diplomatik əlaqələrin kəsilməsi
1804, iyul – Rusiya-İran müharibəsinin başlanması
1805, 14 may – Qarabağ xanlığı ilə Rusiya arasında Kürəkçay müqaviləsi
1805, 27 dekabr – Şirvan xanlığı ilə Rusiya arasında müqavilə
1806, 8 fevral - Sisianovun Bakıda öldürülməsi
1806, iyun – İbrahimxəlil xanın Xankəndində Lisanoviç tərəfindən öldürülməsi
1806, iyun – Rus qoşunlarının Şəki xanlığından qovulması
1806, 22 iyun – Rus qoşunları tərəfindən Dərbəndin tutulması
1806, sentyabr – Bakı və Quba xanlıqlarının Rusiyaya tabe edilməsi
1806, 22 oktyabr – Şəki xanlığında döyüş
1806, oktyabr – Şəki xanlığının işğaalı
1806, dekabr –
Rusiya-Türkiyə müharibəsinin başlanması
1807, 4 may – Fransa-İran müqaviləsi
1809 - İngiltərə-İran müqaviləsi
1810 - Bakının İçərişəhərində ilk müntəzəm tikinti
rayonunun meydana gəlməsi
1810, 15 iyun - Mehrinin ruslar tərəfindən işğalı
1810, avqust – İranla-Türkiyə arasında Rusiyaya qarşı mübarizəsi
1812, 14 mart - İngiltərə-İran müqaviləsi
1812, 16 may - Buxarest sülhü
1812, 8 iyul - İngiltərə-Rusiya müqaviləsi
1812, iyul -
Fransa-Rusiya müharibəsi
1812, 20 sentyabr-10 oktyabr - Aslandüz danışıqları
.
1812, 21 dekabr - Kotlyarevskinin Lənkəran xanlığına soxulması
1812, 21 dekabr - İraqın qoşunlarının darmadağın edilməsi
1813, 27 sentyabr - Sülh danışıqlarının başlanması.
1813, 12 oktyabr - Gülüstan sülhü
1814, 25 noyabr - İngiltərə-İran müqaviləsi
1818 - Ağalar haqqında ―Əsasnamə‖
1819 -
Nuxada komendant üsulunun təsisi
1820 - Şirvanda komendant
üsulunun təsis
1822 - Qarabağ xanlığında komendant üsulunun üsulu
1823 - İran-Türkiyə müqaviləsi