yarısında əmtəə-pul münasibətlərinin inkişafında mühüm rol oynadı. Azərbaycan
iqtisadiyyatı müstəmləkə xarakteri alsa da, o, metropoliyanın xammal bazasına
çevrilsə də, Rusiya imperiyasının ayrılmaz hissəsi kimi Azərbaycan Rusiyanın
iqtisadi inkişaf axınına cəlb olundu, onun bazarına qoşuldu və bu bazar vasitəsilə
dünya əmtəə dövriyyəsində iştirak etməyə başladı. Azərbaycandakı çar
ekspansiyası Ruasiya hərbi feodal dövlətinin zəif inkişaf etmiş ölkələrin işğalına və
bu ölkələrdə yaşayan xalqların əsarət altına alınmasına yönəldilmiş bir siyasəti idi.
Çarizm hər vasitə ilə ucqarlarda, o cümlədən Azərbaycanda feodal münasibətlərini,
geriliyi qoruyub saxlamağa, rus kapitalı tərəfindən ölkənin müstəmləkə qaydası ilə
qarət olunmasına, kapitalizmə qədərki münasibətlərin saxlanılmasına çalışırdı.
Ucqarların xalq kütlələri ikiqat zülmə - çarizmin və yerli istismarçıların zülmünə
məruz qalırdılar. Yerli mülkədarların və burjuaziyanın bəzilərinin simasıında
özünə müttəfiq tapan və onlara arxalanan çarizm Azərbaycanda müstəmləkə
siyasəti yeridirdi.
II FƏSĠL
XIX ƏSRĠN BĠRĠNCĠ YARISINDA
AZƏRBAYCAN ĠQTĠSADĠYYATI VƏ SOSĠAL
MÜNASĠBƏTLƏR
§ 1. ÇARĠZMĠN ĠQTĠSADĠ SĠYASƏTĠ
Zaqafqaziyanin işğalının başa çatması yaxınlaşdıqca, Rusiyanın siyasi və
ictimai dairələrində imperiyanın yeni torpaqlarındakı sərvətlərin mənimsənilməsi,
istifadəsi və istismarı ideyası özünü büruzə verirdi.
20-ci illərin əvvəllərinə yaxın çar hökuməti hələ bu məsələdə
müəyyənləşmmiş mövqeyə malik deyildi. Tranzit Avropa-Asiya ticarətində hələlik
Zaqafqaziya çarizmin Yaxın və Orta Şərqdə iqtisadi mövqelərini
möhkəmləndirməkdə fəal vasitəçi ötürmə məntəqəsi kimi əhəmiyyət verilirdi.
Çarizmin mövqeyinin bu cəhətləri öz əksini Zaqafqaziyada 1821-ci ilin güzəştli
tarifi deyilən tarifdə tapdı. Bu tarifə görə, Qərbi Avropa malları üçün də, Gülüstan
sülhündə Rusiya və İran malları üçün nəzərdə tutulmuş rüsum (5%) qoyulurdu.
Xarici işlər naziri K.V.Nesselrode tarifin təyin edilməsinə ancaq Gülüstan,
İmeritiya və digər Zaqafqaziya vilayətlərində ticarətin canlandırılması və bununla
da ÖnAsiyanın Qars və Ərzurum vasitəsilə aparılan ticarətə cəlb olunması vasitəsi
kimi baxırdı. Lakin tarif Mərkəzi Rusiyanın ticarət və yetişməkdə olan sənaye
burjuaziyasının ciddi narazılığına səbəb oldu. Belə ki, 1828-ci ilədək Zaqafqaziya
tacirlərinin Avropadakı (Leyptsiq yarmarkasında) əməliyyatları, demək olar ki,
dörd dəfə artdığı bir zamanda, Nijni-Novqorod yarmarkasının dövriyyəsi müvafiq
surətdə azalmışdı. Halbuki Rusiyanın işgüzar dairələrində hökumət xəttindən
radikal surətdə fərqlənən baxışlar irəli sürülürdü. Görkəmli publisist və ictimai
xadim, çara ―Qafqaz sakinlərini silah gücünə fəth etməyə nisbətən, onları özümüzə
bağlamağın Rusiya üçün daha əlverişli olan üsulları haqqında fikir‖ adlı qeydlər
təqdim etmiş admiral N.S.Mordvinov 1816-cı ildə diyar əhalisinin Rusiyanın
iqtisadi həyat orbitinə cəlb etmək yolu ilə siyasətdə ağırlıq mərkəzini bu diyarın
iqtisadi istilasına keirmək təklifi ilə çıxış etdi [1].
Səlahiyyətli səfir sifəti ilə İrana göndərilməsini gözləyən A.S.Qriboyedov
və Tiflis mülki qubernatoru P.D.Zavileyski 1828-ci ilin sentyabrında 100 mln.
manatlıq kapitalı olacaq ―Rusiya Zaqafqaziya ticarət kompaniyası‖nın layihəsini
İ.F.Paskeviçə təqdim etdilər. Muxtar inzibati və diplomatik statusa malik olan
möhtəşəm bir müəssənin yaradılması düşünülmüşdü. Onun fəaliyyətində ticarət
böyük olsa da, heç də başlıca yer tutumurdu. Müəlliflərin fikrincə, 1821-ci ilin
güzəştli tarifi diyarda ticarətin canlanması üçün şərait yaradır, bunun da hesabına
yerli tacirlər varlanırdılar. Lakin onlar tarifin təsirini ümumiyyətlə, mənfi
qiymətləndirirdilər. Çünki o, ―daxili (Zaqafqaziya – müəl.) sənayenin
həvəsləndirilməsi amili deyildi: nə bir fabrik meydana çıxır, nə əkinçilik, nə də
bağçılıq çiçəklənirdi...‖. Daha sonra müəlliflər qeyd edirdilər: ―Tiflis bazarı
cürbəcür ―gətirmə malları dolu olduğu halda, müşahidəçinin gözləri onlara dəyişilə
biləcək yerli məlumat və ya məhsulları nahaq yerə axtaracaqdır‖ [2]. Qriboyedov-
Zavilevski layihəsinin ideyasının mahiyyəti bundan ibarət idi. Zaqafqaziya ticarət
kompaniyasının layihəsinə görə, emal tipli fabrik və zavodlar (şəkər, mahud, gön-
dəri, şüşə) şəbəkəsi yaradılmalı və paralel olaraq üzümçülük, şərabçılıq, ipəkçilik,
tütünçülük və s. inkişaf etdirməli idi. Bununla yanaşı qeyd olunurdu ki, Rusiyanın
dövlət xəzinəsi təkcə pambıq və xam ipəyin idxalına hər il 80 mln. man. xərcləyir.
Müəssisələr tikilməsinin sosial cəhəti daha vacib idi. Hökumətə təklif olunurdu ki,
inhisarçı ticarət dənizlərdə sərbəst üzmək hüququ ilə yanaşı, kompaniyaya rəmzi
icarə haqqı müqabilində 120 min desyatin torpaq da verilsin. İşçi qüvvəsi kimi
kompaniyanın təsərrüfatlarında əvvəlcədən təhkimçilikdən azad edilmiş rus
kəndlilərindən də haqqı ödənilməklə 50 il kompaniya üçün işləməli olmaları şərtilə
istifadə etmək nəzərdə tutulurdu. Beləliklə, Qriboyedov və Zavileyskinin layihəsi
―obyektiv kapitalist xarakterinə‖ malik idi və həm Nikolay rejiminin təhkimçilik
platformasına, həm də rus burjuaziyasının mənafelərinə uyğun gəlmirdi.
İctimai fikir nümayəndələri bu baxışları rəsmi dairələrdə düşmənçiliklə
qarşılandı. Mürtəce general M.S.Jukovski, baş komandan vəzifəsində Paskeviçin
sələfi olan baron Q.V.Rozen və başqaları bildirdilər ki, əgər bu layihə həyata
keçirilsə, ―bura (Zaqafqaziya – Red.) Amerika Birləşmiş Ştatları olardı‖ [3].
20-ci illərin sonu 30-cu illərin əvvəlləri – Rusiyanın Zaqafqaziyada
bərqərar olduğu dövr rus toxuculuq sənayesinin güclü inkişafı ilə eyni vaxta
düşürdü. Rusiya-İran və Rusiya-Türkiyə müharibələrinin Rusiya üçün uğurla başa
çatması rus tacirləri və sahibkarları içərisində ticarət-iqtisadi müdaxilə obyekti
kimi Zaqafqaziyaya güclü maraq oyadırdı. Belə əhval-ruhiyyə çarizmə yaxın
dairələrdə də mövcud idi. Knyaz A.B.Qolitsin 1829-cu ildə ipəkçilik sahəsində
səhmdar cəmiyyəti təsis etmək layihəsi ilə çıxış etdi. Layihədə göstərilirdi ki, ―bu
qədər parlaq‖ şəkildə qurtarmış müharibələrdən sonra ―sakitliyin yaradılması‖
burada (Zaqafqaziyada – müəl.) kommersiya tədbirlərinin etibarlığını və böyük
sərmayelərinin faydalı şəkildə sərf edilməsini təmin edir‖ [4].
30-cu illərin başlanğıcı ərəfəsində çar hökumətində belə fikir
möhkəmləndi ki, o, Zaqafqaziyaya, ―Rusiyadan manufaktura məlumatları almaqla
bizim fabriklər üçün kobud (xam – Red.) material verəcək müstəmləkə kimi‖
baxmalıdır [5]. Çarizm Zaqafqaziya ölkələrini müstəmləkəyə - öz sənayesinin
sənaye-texniki xammal təchizatçısına və satış bazarına çevirmək siyasətini elan
etdi. Bu siyasət sonralar Azərbaycandakı iqtisadi dəyişikliklərin istiqamətini
müəyyənləşdirdi, emal tipli manufaktura, fabrik və zavodların qətiyyən meydana
çıxmadığı bir zamanda başlıca olaraq xammal istehsalı ilə bağlı olan sahələr
(hasilat sənayesi) inkişaf edirdi. Xammalın ilkin emalı üzrə sayca az olan
müəssisələr də (ipəkaçma və ipəksarıma müəssisələri, pambıqtəmizləmə zavodlar