Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi a. Bakixanov adina tariX İnstitutu



Yüklə 4,04 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə21/189
tarix24.12.2017
ölçüsü4,04 Mb.
#18030
1   ...   17   18   19   20   21   22   23   24   ...   189

yarısında  əmtəə-pul  münasibətlərinin  inkişafında  mühüm  rol  oynadı.  Azərbaycan 

iqtisadiyyatı  müstəmləkə  xarakteri  alsa  da,  o,  metropoliyanın  xammal  bazasına 

çevrilsə  də,  Rusiya  imperiyasının  ayrılmaz  hissəsi  kimi  Azərbaycan  Rusiyanın 

iqtisadi inkişaf axınına cəlb olundu, onun bazarına qoşuldu və bu bazar vasitəsilə 

dünya  əmtəə  dövriyyəsində  iştirak  etməyə  başladı.  Azərbaycandakı  çar 

ekspansiyası Ruasiya hərbi feodal dövlətinin zəif inkişaf etmiş ölkələrin işğalına və 

bu ölkələrdə yaşayan xalqların əsarət altına alınmasına yönəldilmiş bir siyasəti idi. 

Çarizm hər vasitə ilə ucqarlarda, o cümlədən Azərbaycanda feodal münasibətlərini, 

geriliyi qoruyub saxlamağa, rus kapitalı tərəfindən ölkənin müstəmləkə qaydası ilə 

qarət  olunmasına,  kapitalizmə  qədərki  münasibətlərin  saxlanılmasına  çalışırdı. 

Ucqarların xalq  kütlələri ikiqat  zülmə  -  çarizmin  və  yerli istismarçıların zülmünə 

məruz  qalırdılar.  Yerli  mülkədarların  və  burjuaziyanın  bəzilərinin  simasıında 

özünə  müttəfiq  tapan  və  onlara  arxalanan  çarizm  Azərbaycanda  müstəmləkə 

siyasəti yeridirdi. 

 

 

 



II FƏSĠL 

 

XIX ƏSRĠN BĠRĠNCĠ YARISINDA 

AZƏRBAYCAN ĠQTĠSADĠYYATI  VƏ SOSĠAL 

MÜNASĠBƏTLƏR 

 

§ 1. ÇARĠZMĠN ĠQTĠSADĠ SĠYASƏTĠ 

 

Zaqafqaziyanin işğalının başa çatması yaxınlaşdıqca, Rusiyanın siyasi və 



ictimai  dairələrində  imperiyanın  yeni  torpaqlarındakı  sərvətlərin  mənimsənilməsi, 

istifadəsi və istismarı ideyası özünü büruzə verirdi. 

20-ci  illərin  əvvəllərinə  yaxın  çar  hökuməti  hələ  bu  məsələdə 

müəyyənləşmmiş mövqeyə malik deyildi. Tranzit Avropa-Asiya ticarətində hələlik 

Zaqafqaziya  çarizmin  Yaxın  və  Orta  Şərqdə  iqtisadi  mövqelərini 

möhkəmləndirməkdə  fəal  vasitəçi  ötürmə  məntəqəsi  kimi  əhəmiyyət  verilirdi. 

Çarizmin  mövqeyinin  bu  cəhətləri  öz  əksini  Zaqafqaziyada  1821-ci  ilin  güzəştli 

tarifi deyilən tarifdə tapdı. Bu tarifə görə, Qərbi Avropa malları üçün də, Gülüstan 

sülhündə  Rusiya  və  İran  malları  üçün  nəzərdə  tutulmuş  rüsum  (5%)  qoyulurdu. 

Xarici  işlər  naziri  K.V.Nesselrode  tarifin  təyin  edilməsinə  ancaq  Gülüstan, 

İmeritiya  və digər Zaqafqaziya vilayətlərində ticarətin canlandırılması və bununla 

da ÖnAsiyanın Qars və Ərzurum vasitəsilə aparılan ticarətə cəlb olunması vasitəsi 

kimi  baxırdı.  Lakin  tarif  Mərkəzi  Rusiyanın  ticarət  və  yetişməkdə  olan  sənaye 

burjuaziyasının ciddi narazılığına səbəb oldu. Belə ki, 1828-ci ilədək Zaqafqaziya 

tacirlərinin  Avropadakı  (Leyptsiq  yarmarkasında)  əməliyyatları,  demək  olar  ki, 

dörd dəfə artdığı bir zamanda, Nijni-Novqorod yarmarkasının dövriyyəsi müvafiq 

surətdə  azalmışdı.  Halbuki  Rusiyanın  işgüzar  dairələrində  hökumət  xəttindən 

radikal  surətdə  fərqlənən  baxışlar  irəli  sürülürdü.  Görkəmli  publisist  və  ictimai 

xadim, çara ―Qafqaz sakinlərini silah gücünə fəth etməyə nisbətən, onları özümüzə 

bağlamağın  Rusiya  üçün  daha  əlverişli  olan  üsulları  haqqında  fikir‖  adlı  qeydlər 

təqdim  etmiş  admiral  N.S.Mordvinov  1816-cı  ildə  diyar  əhalisinin  Rusiyanın 

iqtisadi  həyat  orbitinə  cəlb  etmək  yolu  ilə  siyasətdə  ağırlıq  mərkəzini  bu  diyarın 

iqtisadi istilasına keirmək təklifi ilə çıxış etdi [1]. 

Səlahiyyətli səfir sifəti ilə İrana göndərilməsini gözləyən A.S.Qriboyedov 

və  Tiflis  mülki  qubernatoru  P.D.Zavileyski  1828-ci  ilin  sentyabrında  100  mln. 

manatlıq  kapitalı  olacaq  ―Rusiya  Zaqafqaziya  ticarət  kompaniyası‖nın  layihəsini 

İ.F.Paskeviçə  təqdim  etdilər.  Muxtar  inzibati  və  diplomatik  statusa  malik  olan 

möhtəşəm  bir  müəssənin  yaradılması  düşünülmüşdü.  Onun  fəaliyyətində  ticarət 

böyük  olsa  da,  heç  də  başlıca  yer  tutumurdu.  Müəlliflərin  fikrincə,  1821-ci  ilin 

güzəştli tarifi diyarda ticarətin canlanması üçün şərait yaradır, bunun da hesabına 

yerli  tacirlər  varlanırdılar.  Lakin  onlar  tarifin  təsirini  ümumiyyətlə,  mənfi 

qiymətləndirirdilər.  Çünki  o,  ―daxili  (Zaqafqaziya  –  müəl.)  sənayenin 




həvəsləndirilməsi  amili  deyildi:  nə  bir  fabrik  meydana  çıxır,  nə  əkinçilik,  nə  də 

bağçılıq  çiçəklənirdi...‖.  Daha  sonra  müəlliflər  qeyd  edirdilər:  ―Tiflis  bazarı 

cürbəcür ―gətirmə malları dolu olduğu halda, müşahidəçinin gözləri onlara dəyişilə 

biləcək yerli məlumat və ya məhsulları nahaq yerə axtaracaqdır‖ [2]. Qriboyedov-

Zavilevski  layihəsinin  ideyasının  mahiyyəti  bundan  ibarət  idi.  Zaqafqaziya  ticarət 

kompaniyasının layihəsinə görə, emal tipli fabrik və zavodlar (şəkər, mahud, gön-

dəri, şüşə) şəbəkəsi yaradılmalı və paralel olaraq üzümçülük, şərabçılıq, ipəkçilik, 

tütünçülük və s. inkişaf etdirməli idi. Bununla yanaşı qeyd olunurdu ki, Rusiyanın 

dövlət xəzinəsi təkcə pambıq və xam ipəyin idxalına hər il 80 mln. man. xərcləyir. 

Müəssisələr tikilməsinin sosial cəhəti daha vacib idi. Hökumətə təklif olunurdu ki, 

inhisarçı  ticarət  dənizlərdə  sərbəst  üzmək  hüququ  ilə  yanaşı,  kompaniyaya  rəmzi 

icarə  haqqı  müqabilində  120  min  desyatin  torpaq  da  verilsin.  İşçi  qüvvəsi  kimi 

kompaniyanın  təsərrüfatlarında  əvvəlcədən  təhkimçilikdən  azad  edilmiş  rus 

kəndlilərindən də haqqı ödənilməklə 50 il kompaniya üçün işləməli olmaları şərtilə 

istifadə  etmək  nəzərdə  tutulurdu.  Beləliklə,  Qriboyedov  və  Zavileyskinin  layihəsi 

―obyektiv  kapitalist  xarakterinə‖  malik  idi  və  həm  Nikolay  rejiminin  təhkimçilik 

platformasına, həm də rus burjuaziyasının mənafelərinə uyğun gəlmirdi. 

İctimai  fikir  nümayəndələri  bu  baxışları  rəsmi  dairələrdə  düşmənçiliklə 

qarşılandı.  Mürtəce  general  M.S.Jukovski,  baş  komandan  vəzifəsində  Paskeviçin 

sələfi  olan  baron  Q.V.Rozen  və  başqaları  bildirdilər  ki,  əgər  bu  layihə  həyata 

keçirilsə, ―bura (Zaqafqaziya – Red.) Amerika Birləşmiş Ştatları olardı‖ [3]. 

20-ci  illərin  sonu  30-cu  illərin  əvvəlləri  –  Rusiyanın  Zaqafqaziyada 

bərqərar  olduğu  dövr  rus  toxuculuq  sənayesinin  güclü  inkişafı  ilə  eyni  vaxta 

düşürdü. Rusiya-İran və Rusiya-Türkiyə müharibələrinin Rusiya üçün uğurla başa 

çatması  rus  tacirləri  və  sahibkarları  içərisində  ticarət-iqtisadi  müdaxilə  obyekti 

kimi  Zaqafqaziyaya  güclü  maraq  oyadırdı.  Belə  əhval-ruhiyyə  çarizmə  yaxın 

dairələrdə  də  mövcud  idi.  Knyaz  A.B.Qolitsin  1829-cu  ildə  ipəkçilik  sahəsində 

səhmdar cəmiyyəti təsis etmək layihəsi ilə çıxış etdi. Layihədə göstərilirdi ki, ―bu 

qədər  parlaq‖  şəkildə  qurtarmış  müharibələrdən  sonra  ―sakitliyin  yaradılması‖ 

burada  (Zaqafqaziyada  –  müəl.)  kommersiya  tədbirlərinin  etibarlığını  və  böyük 

sərmayelərinin faydalı şəkildə sərf edilməsini təmin edir‖ [4]. 

30-cu  illərin  başlanğıcı  ərəfəsində  çar  hökumətində  belə  fikir 

möhkəmləndi ki, o, Zaqafqaziyaya, ―Rusiyadan manufaktura məlumatları almaqla 

bizim  fabriklər  üçün  kobud  (xam  –  Red.)  material  verəcək  müstəmləkə  kimi‖ 

baxmalıdır  [5].  Çarizm  Zaqafqaziya  ölkələrini  müstəmləkəyə  -  öz  sənayesinin 

sənaye-texniki  xammal  təchizatçısına  və  satış  bazarına  çevirmək  siyasətini  elan 

etdi.  Bu  siyasət  sonralar  Azərbaycandakı  iqtisadi  dəyişikliklərin  istiqamətini 

müəyyənləşdirdi,  emal  tipli  manufaktura,  fabrik  və  zavodların  qətiyyən  meydana 

çıxmadığı  bir  zamanda  başlıca  olaraq  xammal  istehsalı  ilə  bağlı  olan  sahələr 

(hasilat  sənayesi)  inkişaf  edirdi.  Xammalın  ilkin  emalı  üzrə  sayca  az  olan 

müəssisələr də  (ipəkaçma  və  ipəksarıma  müəssisələri,  pambıqtəmizləmə  zavodlar 



Yüklə 4,04 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   17   18   19   20   21   22   23   24   ...   189




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©genderi.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

    Ana səhifə