becərilməsi əsaslı surətdə mənimsənilərək, iqtisadi həyatın sərfəli və gəlirli
sahələrindən birini təşkil edirdi. O zaman Rusiyaya 120 min puddan 140 min
pudadək qızılboya kökü aparılırdı. Azərbaycanda qızılboya başlıca olaraq Quba,
Şamaxı və Lənkəran qəzalarında becərilir [16], Bakıdan, Niyazabad limanından və
Dərbənddən ixrac olunurdu. 1851-ci ildən 1860-cı ilədək qızılboya istehsalının
başlıca mərkəzində Quba qəzasında 2,762 min manatlıq 334,5 min pud qızılboya
kökü istehsal olunmuş və Nijni-Novqorod yarmarkasına aparılmışdı. Azərbaycan
qızılboya istehsalı üzrə Rusiya toxuculuq sənayesinin ehtiyaclarını təmin edən sırf
ticarət xarakterli kənd təsərrüfatı sahəsi idi. 50-ci illərdə Moskva yaxınlığında
xüsusu olaraq Xəzər sahillərindən gətirilən qızılboyanın emalı üçün fabrik tikildi.
Azərbaycan qızılboyası özünün yüksək keyfiyyətilə xarici boyaqların rus
bazarında müvəffəqiyyətlə sıxışdırıb çıxarır, hətta xaricə də ixrac olunurdu.
Digər texniki bitkinin – pambığın istehsalında vəziyyət başqa cür idi.
Azərbaycanın Rusiya tərəfindən işğalı illərində pambığın istehsalı azaldı. 30-cu
illərin əvvəllərində burada cəmisi 11,5 min pud pambıq becərilirdi. 30-cu illərin
ortalarında hökumət tərəfindən bu qiymətli bitkinin inkişafı üçün bəzi tədbirlər
görüldü və uzunlifli Misir və Braziliya pambıq növlərinin Zaqafqaziyada tətbiq
olunmasına səy göstərildi. Qarabağ və Şəki əyalətlərində xəziknə pambıq
plantasiyaları yaratmaq üçün cəhdlər göstərildi. Lakin 40-50-ci illərdə
pambıqçılıqda istehsalın həcmi hələ də çox məhdud idi. 1845-ci ildə Azərbaycanın
8 qəzasında səpilmiş çiyidin çəkisi cəmisi 1,3 min puda bərabər idi.
Bu dövrdə düyü, buğda və digər dənli bitkilərin baha olduğu bir şəraitdə
pambıq becərilməsinin iqtisadi cəhətdən əlverişli olmaması, habelə ucuz xarici və
rus fabrik çit parçalarının diyarda geniş yayılması pambıqçılıqda durğunluğa səbəb
olmuşdu [17].
Qədimdən bəri ancaq Abşeron yarımadasında yetişdirilən zəfəran
təsərrüfatı da kəskin tənəzzül dövrü keçirirdi. Maliyyə nazirliyinin tapşırığı üzrə
yaradılmış ―Cənubi Qafqaz Rusiya torpaqlarının statistika, etnoqrafiya, topoqrafiya
və maliyyə baxımından xülasəsi‖nin tərtibçiləri qeyd edirdilər ki, zəfəranın
becərilməsi ilə ən çox Bakı əyalətində məşğul olurdular. 5-6 kənd istisna olmaqla
Abşeronun bütün kəndlərində bu bitki əhalinin mühüm gəlir mənbəyini təşkil
edirdi. 30-cu illərin əvvəllərində zəfəranın illik istehsalı 1000 puda çatırdı və
kəndlilər onun satışından 360 min manat pul götürürdülər. Zəfəranı İran və
Həştərxana aparıb satan tacirlər 200 min manat gəlir götürürdülər.
Lakin 40-cı illərdə zəfəran istehsalı azalmağa başladı. 361 pud zəfəranın
yığıldığı 1846-cı il istisna olmaqla onun illik istehsal 120 puddan yuxarı yığıldığı
1846-cı il istisna olmaqla onun illik istehsalı 120 puddan yuxarı qalxmırdı. Bu
vəziyyət onunla izah olunurdu ki, zəfəran təsərrüfatının mənafeyi çarizmin iqtisadi
siyasətinin ümumi xəttinə uyğun gəlmirdi. Yerli əhali və tacirlərin gəlir mənbəyi
olan bu sahə çar xəzinəsinə heç bir xeyir vermirdi.
30-40-cı illərdə üzümçülük və bağçılıqla nəzərəçarpacaq artım müşahidə
olunur, üzüm və meyvə bağlarının sayı çoxalırdı. 1849-cu ildə Azərbaycanın 6
qəzasında 21413 meyvə və üzüm bağı var idi. Lakin şərabçılıq zəif inkişaf
etmişdi. 30-cu illərin əvvəllərində Mədrəsə və Gürcüvan kəndlərində 16 min
vedrədən çox çaxır və 2 min vedrəyədək araq istehsal edilmişdi. 40-cı illərin
ortalarında Şəki qəzasında çaxır istehsalı təxminən 14 min vedrə, araq istehsalı isə
təxminən 3 min vedrə olmuşdu. Azərbaycandan kənara aparılan digər bağçılıq
məhsulları yenə də fındıq, qurudulmuş armud, alma və s. idi.
Lakin nə üzümçülük, nə də bağçılıq bu dövrdə hələ də yüksək əmtəə
istehsalı xarakteri almamışdı.
30-50-ci illərdə bostançılıq da geniş yayılmışdı. O, başlıca olaraq yerli
əhalinin ehtiyaclarını ödəyir və kənd təsərrüfatının zəif inkişaf etmiş əmtəə
sahələrindən biri olaraq qalırdı. Lakin burada da bəzi dəyişikliklər baş verirdi. 40-
50-ci illərdə Azərbaycanda rus köçkünləri tərəfindən buraya gətirilmiş kartof
becərilməyə başlanmışdı.
Beləliklə, Azərbaycanın Rusiya tərəfindən işğalından sonra onun
təsərrüfatının inkişafında müəyyən yüksəliş baş verdi. Lakin bu inkişaf birtərəfli
gedirdi, yəni başlıca olaraq, xammal istehsal olunurdu. Bu da ölkə iqtisadiyyatının
müstəmləkə xarakterinin göstəricisidir. XIX yüzilliyin 30-50-ci illəri sosial-iqtisadi
həyata mühüm dəyişikliklərin müəyyənləşdiyi dövrdür. İqtisadiyyatın bəzi
sahələri, xüsusən də texniki bitkilər istehsalı Mərkəzi Rusiyanın tərəfindən irəli
sürülən sənaye tələbatını, habelə yerli şəhərlərin tələblərini ödəməyə yönəldilmişdi,
kənd təsərrüfatı məhsulları əmtəə xarakteri almağa başlayırdı.
§3. SƏNAYE ĠSTEHSALI VƏ SƏNƏTKARLIQ.
MANUFAKTURANIN YARANMASI
Neft və bəzi başqa hasilat sahələri xanlıqlar dövründə olduğu kimi
iltizama verilirdi. 1808-1825-ci illərdə Abşeronun neft quyuları iltizamda idi.
Sonrakı dövrlərdə neft hasilatı yalnız 1826, 1834 və 1850-ci illərdə xəzinənin
idarəsində olmuşdur. İltizam sisteminin yararsızlığı üzündən inkişaf olduqca ləng
gedirdi. Əgər 1825-ci ildə 121 quyudan neft çıxarılırdısa, 40-cı illərdə belə
quyuların sayı 133-ə çatmışdı [18]. Kimyəvi və texniki xassələrinə görə ən
qiymətli yanacaq Suraxanıda hasil edilirdi. Suraxanıda olan 25 quyunun 15-dən
qiymətli ağ neft çıxarılırdı. Dünyada ilk buruq qoymaq cəhdi 1848-ci ildə
Bibiheybətdə baş vermişdir.
Neft hasilatı gah artır, gah da azalırdı. 1818-ci ildə Abşeronda 2142 min
pud neft çıxarılmışdısa, 1834-cü ildə hasilat 230 min puda enmişdi. Sonrakı illərdə
hasilat bir qədər artmış, 1848-ci ildə 272,7 min puda çatmışdı. Hasil edilən neftin
pudu gümüş pulla 35 qəpiyə satılırdı [19].