Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi a. Bakixanov adina tariX İnstitutu

sənətkarlıq  sahələrindən  bəziləri  hələ  bütünlükdə  bazar  tələblərini  ödəyə  bilmirdi. 

Çünki  bu  göstərilən  xırda  əmtəə  istehsalı  sahələrindən  bir  çoxu  həm  yerli  bazar 

həm də sifarişçi üçün məmulat hazırlayırdı. 

XIX  əsrin  birinci  yarısında  Azərbaycanda  ailə  istehsalında  yundan 

məmulat  hazırlanması  əsas  rol  oynayırdı  [23].  Azərbaycanda  qoyunçuluğun 

inkişafı külli miqdarda yun istehsalına  geniş imkan yaradırdı. Buna gırə də gəbə-

xalça toxunması işi ölkənin hər yerində inkişaf etmişdi. Xalçaçılığın inkişafı üçün 

əsas amillərdən biri də Azərbaycanda təbii rəng verə bilən bitki və bitki köklərinin 

çoxluğu idi. 

Azərbaycanın  bəzi  yerlərində  -  Qarabağ  və  Qubada  xalçalar  xüsusi  iri 

emalatxanalarda toxunurdu. Lakin bu sahədə ev istehsalı xüsusilə geniş yayılmışdı. 

Emalatxanalarda xalçaların bir hissəsi sifarişçilərin arzusu ilə bilavasitə onun təklif 

etdiyi  çeşidə  -  çeşniyə  uyğun  toxunurdu.  Sifarişlər,  hətta,  xarici  ölkələrdən  də 

alınırdı.  Quba  qəzasında  Fransadan  alınmış  rəsmlər  əsasında  gəbə  toxunduğu 

məlumdur.  Bununla yanaşı, ev istehsalında da fərdi sifarişlə xalça toxunurdu. 

Azərbaycanda  xalçaçılığın ən çox inkişaf etdiyi zona Qarabağ idi. Burada 

elə bir qəza tapmaq olmazdı ki, orada müxtəlif növ gəbə-xalça toxunmasın. Xalça 

istehsalı  ilə  əslində  ölkənin  əksər  əyalətlərində  -  Nuxa  və  Zaqatalada,  Gəncə  və 

Qazaxda, Lənkəran və  Abşeronda da məşğul olurdular. XIX  əsrin 40-cı illərindən 

başlayaraq,  ölkədə  yaranmış  nisbətən  əlverişli  şəraitlə  əlaqədar  olaraq,  xalça 

istehsalı artıq məişət tələblərinə ödəməklə yanaşı, daxili və Ümumrusiya bazarına 

çıxarılır, hətta əcnəbi ölkələrə ixrac edilirdi. Xalçaçılıq bir sənətkarlıq sahəsi olmaq 

etibarilə  çoxçeşidli  istehsal  idi,  müxtəlif  çeşidli  xalçalar  ilə  yanaşı  palaz,  kilim, 

məfrəş, xurcun, heybə və s. geniş yayılmış xalçaçılıq məhsulları idi. Bununla belə 

xalça hazırlanması üsulu əsli ənənəvi texnika və vərdişlərə əsaslanırdı. 

Yundan  həmçinin  müxtəlif  məmulatlar  hazırlanırdı.  Əsasən  məişətdə 

istifadə edilən bu məmulatın çeşidi olduqca zəngin idi. Bunlara şal, cürbəcür geyim 

şeyləri, corab, yun şalvar, çuval, çatı, sicim, örkən və s. misal ola bilər. 1841-ci ildə 

40  min  manatlıq  belə  məmulat  istehsal  edilmişdi.  Ev  döşəməsi  (xüsusilə  yaylaq 

mövsümündə)  və  başqa  məişət  məqsədləri  üçün  işlədilən  müxtəlif  ölçülü  və 

cürbəcür rəngli keçələr yundan istehsal edilirdi. 

Sənətkarlıq şəhərlərdə daha çox inkişaf etmişdi. Bir sıpra şəhərlərdə bəzi 

sənət  növləri  artıq  əkinçilikdən  ayrılmış  və  müstəqil  sahələrə  çevrilmişdi.  Bakı, 

Şamaxı,  Nuxa,  Gəncə,  Şuşa,  Quba,  Naxçıvan  və  Ordubad  bu  sahədə  xüsusilə 

fərqlənirdi. 

Azərbaycan şəhərləri içərisində sənətkarlığın inkişafı və sənətkarların sayı 

baxımından Şamaxı və Nuxa xüsusi yer tuturdu [25]. Hər iki şəhərdə başmaqçılıq, 

dərziçilik,  papaqçılıq,  dabbağçılıq  peşələri,  eləcə  də  toxuculuq  sənəti  daha  geniş 

yayılmışdı.  Bakı,  Gəncə,  Şuşa,  Naxçıvan  və  Ordubad  şəhərlərinə  hər  birində 

təqribən 20-dən 40-a qədər sənət-peşə növü və 300-500 sənətkar var idi. 

---

Azərbaycanda  kutar  üsulla  ipək  sapı  əldə  etmək  ipəktoxuma  işində 

mühüm  mərhələni  təşkil  edirdi.  Baramadan  sap  açıldıqdan  sonra  burulur  və 

toxuculuq üçün yararlı hala salınır. Əl cəhrəsi, yerli sapburma dəzgahı və cəhrələr 

bu  işdə  xüsusi  əhəmiyyət  kəsb  edirdi.  40-cı  illərdən  etibarən  nisbətən  təkmil 

cəhrələrdən istifadə genişlənmişdi [26]. 

30-40-cı illərdə ipəksarımaqla məşğul olan yüzlərlə tənha kustar var idi ki, 

onlar  kəndbəkənd  gəzərək,  ipəkçi  kəndlilərin  baramasından  ipək  sapı  açmaqla 

məşğul olurdular. İpəksarıma – ipək – burna sahəsi istehlakçı – sifarişçilər, qismən 

də yerli bazarların tələbi üçün işləyirdi. 

Azərbaycanda  ipək  məmulatı  istehsalı  geniş  miqyas  almışdı.  İpəkdən 

cecim,  kəlağayı,  darayı,  tayfa,  qanovuz,  məişətdə  işlənən  müxtəlif  növ  dəsmallar 

və  s.  nəinki  ölkənin  özündə,  eləcə  də  Zaqafqaziyada  və  Rusiyanın  müxtəlif 

şəhərlərində,  xüsusilə  Həştərxanda  böyük  həvəslə  alınırdı.  Çünki  Azərbaycanın 

ipək  qalmamışdı.  Şamaxı,  Nuxa,  Qarabağ  və  Ordubadda  ipəksarıma  işi  Şamaxıda 

630,Basqalda  və  digər  kəndələrdə  isə  50-yə  qədər  toxucu  dəzgahı  var  idi.  Şirvan 

əyalətində  2800  nəfərə  qədər  toxucu  var  idi.  Şamaxı  və  Şəkidə  ipəktoxuma 

emalatxanalarının bir hissəsi artıq xırda əmtəə istehsalı səviyyəsində idi. 

Azərbaycanda  inkişaf  etmiş  sahələrindən  biri  də  metalın  kustar  üsulla 

emalı  idi.  Burada  misgərlikxüsusi  yer  tuturdu.  Mis  əşyalar  Bakıda,  Şamaxıda, 

Nuxada,  Gəncədə,  Şuşada,  Lənkəranda,  Qubada,  Naxçıvanda  daha  çox  istehsal 

olunurdu. XIX əsrin 30-cu illərində Gəncədə 6 misgər emalatxanası var idi. Orada 

köməkçi işlərdə çalışanların nəzərə almadan, sahibkarlarla yanaşı, emalatxanalarda 

10  nəfərə  qədər  fəhlə  işləyirdi  [27].  Misgərliyin  əsil  mərkəzi  Lahıc  kəndi  idi. 

Lahıcın  təbii-coğrafi  şəraiti  burada  sənətklarlıq  və  peşələrin  inkişafını  labüd 

etmişdi. 

1830-cu  ildə  Lahıcda  52-dən  çox  misgər  emalatxanası  vardı.  İldə  orta 

hesabla  20  min  manatlıq  mis  qablar  və  digər  əşyalar  hazırlanırdı.  Misdən 

hazırlanan  məmulat  təkcə  Zaqafqaziyada  deyil,  İran  və  Türkiyədə  də  həvəslə 

alınırdı. 

Azərbaycanda  silah  istehsalı  sahəsində  mahir  ustalar  çalışırdı.  1839-cu 

ildə Şamaxıda 18 nəfər, 1848-ci ildə isə 86 nəfər silah ustası var idi. Silah ustaları 

Nuxada,  Gəncədə,  Şuşada,  Naxçıvanda,  Ordubadda  və  başqa  şəhərlərdə  də 

fəaliyyət  göstəriridi.  Lahıc  kəndi  bu  cəhətdən  də  fərqlənirdi.  Orada  düzəldilən 

silahların keyfiyyəti yüksək olurdu. 

Ölkədə  bəzək  şeyləri  istehsalı  və  dəmirçilik  əsasən  şəhərlərdə 

mərkəzləşmişdi.  40-cı  illərdə  Azərbaycanın  9  şəhərində  200  nəfərə  qədər  zərgər, 

350 nəfərə qədər dəmirçi vardı. 

Sənətkarlığın  geniş  yayıldığı    sahələrdən  duluzçuluğu  və  dərziçiliyi  qeyd 

etmək  lazımdır.  30-cu  illərdə  Azərbaycan  şəhərlərində  50-yə  qədər  duluzxana 

vardı.  Onalrdan  müxtəlif    növ  saxsı  dablar  hazırlanırdı.  Müxtəlif  paltarlar  həm 

---