Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi a. Bakixanov adina tariX İnstitutu
Yüklə 4,04 Mb. Pdf görüntüsü
|
müvafiq surətdə 453 və 430, Bakıda 360, Naxçıvanda 310 ticarət müəssisəsi var idi [41]. Bunlardan başqa həmin yerlərdə 150-yə qədər dükan və içki evləri də fəaliyyət göstərirdi. Ticarət məntəqəsi kimi məhşurlaşan iri kəndlərdə bazar ticarəti sürətli inkişaf edirdi. 1843-cü ildə kəndlərdə 20-dən çox bazar var idi. Həmin ildə bu bazarlara gümüş pulla 364 min manatlıq mal çıxarılmış və onun 238 min manatlığı satılmışdı [42]. Bazar ticarətinin başlıca predmeti ipək, taxıl, meyvə, pambıq parça, yun məmulatı və s. idi. Şəhərlərdə ticarətlə məşğul olanların da sayı ilbəil artırdı. 1832-ci ildə Bakıda ticarətlə 233 nəfər, 1849-cu ildə isə 322 nəfər məşğul olurdu. Bunların bir qismi (1852-ci ildə 67 nəfəri) fabrik-zavod məmulatı satışı ilə məşğul olurdu. Azərbaycanın Mərkəzi Rusiya və İranla ticarət əlaqələrində Bakının müstəsna əhəmiyyətə malik olması kənar yerlərdən də buraya tacirlərin daha çox cəlb edirdi. Burada xarici ticarətlə məşğul olan tacirlərin sayı ilbəil artaraq, 50-ci illərə yaxın 50 nəfərə çatmışdı. Bunların əksəriyyəti yerli tacirlər idi. Qalanları Azərbaycanın digər yerlərindən və Dərbənddən, habelə Tiflisdən, Həştərxandan və İrandan gələnlər idi [43]. Bakı limanının yüz min manatlara bərabər dövriyyəsi yerli tacirlərin sürətlə varlanmasına və kapital yığımının artmasına səbəb olurdu. 30-cu illərin başlanğıcında Bakıda 243 tacir ailəsinin malik olduğu ümumi kapital 66 min çervondan ibarət idi (o dövrün gümüş pul kursuna görə - 198 min manat). Ən çox kapitalı olan ailələr 5 və 8 min çervona malik idi. Bütün kapitalın 59,5 faizi 28 tacir ailəsinə məxsus idi. 50-ci illərin əvvəllərində Bakı tacirlərinin kapitalı milyon manata çatmışdı ki, bu da 30-cu illərin əvvəllərinə nisbətən 5 gəfə çox idi. Müvəqqəti tacirlik edənlər də hesaba alınarsa, bu dövrdə Bakıda dövriyyəyə buraxılan pulun qədəri 3 minyon manatdan artıq idi [44]. Azərbaycanın digər şəhərlərində də ticarət kapitalının həcmi xeyli artmışdı. 40-cı illərin sonlarında Nuxada 3000 nəfərdən çox ticarətlə məşğul olan car idi. Nuxa ipək ticarətinin mərkəzi kimi tazirlərin diqqətini xüsusilə cəlb edirdi. 1830-cu ildə burada ipək ticarəti ilə 40 tacir məşğul olurdu. İpək almaq üçün Nuxaya Tiflisdən, Şuşadan, Ordubaddın Əylis kəndindən və s. yerlərdən 1150 min manata qədər nəğd pul gətirlirdi [45]. 40-cı illərdə Nuxanın ipək ticarəti ilə məşğul olan 6 taciri daimi olaraq Moskvada yaşayırdı. Şuşa tacirlərinin kapitalı sürətlə çoxalırdı. 20-ci illərin sonlarında Şuşa tacirləri tərəfindən hər il Mərkəzi Rusiyaya Zaqafqaziyanın müxtəlif yerlərindən alınmış gümüş pulla 1 mln. manatlıq ipək aparılırdı [46]. Artıq 50-ci illərin əvvəllərində Şuşada dövriyyədə gümüş pulla 100 min, 200 min və bundan artıq kapitalı olan tacirlər var idi. Onlardan bir çoxu Leyptsiq, İstanbul və Təbriz şəhərləri ilə tranzit ticarətində iştirak edir, Moskvada ipək ticarəti ilə məşğul olurdular [47]. Bu dövrdə xeyli Şamaxı taciri Nijni-Novqorod yarmarkasına mal aparırdı [48].
40-cı illərin əvvəllərində Şamaxı şəhərində tacirlərin dövriyyədə olan kapitalı 848 min manat, Bakı şəhərində 527 min manat, Nuxa şəhərində 503 min manat, Şuşada 374 min manat və Lənkəranda 94 min manatdan idi [49]. Bu dövrdə Azərbaycan tacirlərini malik olduqları kapitalın qədərinə görə 5 dərəcəyə bölmək olardı. Birinci dərəcəyə 160 min manata qədər kapitalı olanlar, ikinciyə 70 min manata, üçüncüyə 30 min manata, dördüncüyə 10 min manata, beşinci dərəcəyə 5 min manata qədər kapitalı olanlar daxil idi [50]. XIX əsrin 30-cu illərindən etibarən Azərbaycanın Mərkəzi Rusiya ilə ticarəti getdikcə daha böyük əhəmiyyət kəsb edirdi. Azərbaycan Rusiya sənayesi üçün getdikcə daha çox mühüm xammal mənbəyi və satış baxarına çevrilirdi. Rusiyanın İranla ticarət əlaqələrinin genişlənməsində də Azərbaycanın əhəmiyyəti ilbəil artırdı. Bu dövrdə Azərbaycanın Mərkəzi Rusiya ilə ticarət əlaqəsi saxlandığı həm quru və həm də su ilə daşınan malların miqdarı artmış və çoxçeşidli olmuşdu. Azərbaycandan oraya 30-cu illərdə orta hesabla ildə 308 min, 40-cı illərdə isə 611 min manatlıq mal aparılmışdısa, həmin dövrdə müvafiq surətdə 935 min manatlıq mal gətirilmişdi [51]. Azərbaycanın Mərkəzi Rusiya ilə ticarət əlaqələrində Bakı şəhəri müstəsna əhəmiyyətə malik idi. 1830-1835-ci illərdə Bakıdan oraya orta hesabla ildə 119,3 min, 50-ci illərin əvvəlində isə 527,4 gətirilən malların miqdarı da ilbəil çoxalırdı. 1837-ci ildə oradan 258,6 min manatlıq, 1852-ci ildə 757,6 min manatlıq mal gətirilmişdi [52]. Azərbaycandan Mərkəzi Rusiyaya başlıca olaraq yenə də ipək və ipək məmulatı, təbii qızılboya, çəltik, balıq məhsulları, dəri, yun, ağ neft, zəfəran və s. mallar aparılırdı. Azərbaycan ipəyinin istehlakında Mərkəzi Rusiya yenə də mühüm rol oynayırdı. 30-40-cı illərdə Azərbaycan tacirləri oraya hər il təqribən 18-20 min pud ipək aparırdılar [53]. Azərbaycandan Mərkəzi Rusiyaya aparılan təbii boya oradan Holland və Fransa kralını sıxışdırıb aradan çıxarırdı. Azərbaycan balığı və balıq məhsulları əsasən Mərkəzi Rusiyada satılırdı. Azərbaycandan oraya 30-cu illərdə orta hesabla ildə 139 min, 40-cı illərdə 337 min manatlıq balıq və balıq məhsulları göndərilmişdi [54]. 40-cı illərin sonlarında yalnız salyan vətəgələrindən Həştərxana ildə gümüş pulla 200 min manatlıq balıq məhsulu aparılırdı [55]. Mərkəzi Rusiyadan Azərbaycana başlıca olaraq pambıq-parça məmulatı, dəmir və dəmir məmulatı, qab-qacaq, xırdavat malları və s. gətirilirdi. Rusiyanın nisbətən aşağı keyfiyyətli pambıq-parça məmulatı 20-ci illərdə Azərbaycana gətirilən yüksək keyfiyyətli Avropa pambıq-parça məmulatının ciddi rəqabətinə rast gəlirdi. 1831-ci il iyunun 3-də müəyyən edilmiş yeni ticarət tarifi (―yasaqlı tarif‖) Avropa mallarının Zaqafqaziyaya axınını yüksək gömrük haqqı vasitəsilə kəsmiş oldu. Bunun nəticəsində Mərkəzi Rusiyadan gətirilən pambıq-parça məmulatının
Yüklə 4,04 Mb. Dostları ilə paylaş:
|