miqdarı ilbəil artmağa başladı. 1831-ci ildə Mərkəzi Rusiyadan buraya 167 min
manatlıq pambıq-parça məmulatı gətirilmişdisə, 1850-ci ildə bu rəqəm 712 min
manata çatmışdı [56]. Rusiya dəmirinə və rəngarəng qaglarına burada ehtiyac var
idi. 1838-ci ildə Mərkəzi Rusiyadan Azərbaycana 146 min manatlıq, 1847-ci ildə
189 min manatlıq dəmir və dəmir məmulatı gətirilmişdi. Mərkəzi Rusiyadan
Azərbaycana dəmir və dəmir məmulatı, demək olar ki, əsasən Bakı limanı
vasitətilə gətirilirdi. 50-ci illərin əvvəllərində Rusiyadan Bakıya gətirilən təxminən
100 min pud dəmirin 25 min puda 25 min pudu İrana ixrac edilir, qalanı isə
Qafqazda olan tələbat üçün işlənirdi [57].
Azərbaycanın İranla ticarət əlaqələri də ilbəil genişlənirdi. Azərbaycan
neftinə, duzuna, zəfəranına və s. məhsullarına İranda son dərəcə böyük tələbat var
idi. İranın da kustar məmulatı və bir sıra kənd təsərrüfatı məhsulları burada yaxşı
alınırdı. Azərbaycan eyni zamanda Mərkəzi Rusiyadan İrana olan izracatda və
oradan olan idxalatda da həlledici rola malik idi və Rusiyanın İranla ticarət
əlaqələrinin ümumi yekununda Azərbaycanın xüsusi çəkisi çox idi.
Çar hökuməti Rusiyanın İranla ticarətinin inkişafına xüsusi əhəmiyyət
verirdi. Azərbaycanın İranla ticarəti Bakı, Cavad, Salyan, Lənkəran, Cəbrayıl,
Naxçıvan və Ordubad gömrükxanalarında qeydiyyatdan keçirilirdi. 1833-cü ildə
həmin gömrükxanalar vasitəsilə İrandan Azərbaycana 1058 min manatlıq mal
gətirilmişdi [58].
Azərbaycanın İranla ticarətində yenə də Bakı xüsusilə böyük rol
oynayırdı. Bakıdan İrana 30-cu illərdə orta hesabla ildə 112 min, 40-cı illərdə 131
min manatlıq mal ixrac edilmiş və həmin illərdə müvafiq surətdə 342 min, 354 min
manatlıq mal idxal edilmişdi [59]. Bu dövrdə İran Azərbaycan neftinin
satılmasında mühüm rol oynayırdı. Burada hasil edilən neftin mühüm hissəsi İrana
ixrac edilirdi. 1847-ci ildə Bakıda təsis edilən ―Baranov, Remizov, Yegizarov və
Kº‖ şirkətinin Bakıdan İrana dəmir ixracının çoxalmasında əhəmiyyətli rol
oynamışdı.
Beləliklə, XIX əsrin birinci yarısında Azərbaycanda əmtəəlik məhsulların
həcmi artmış və əmtəə tədavülü inkişaf etmiş, ticarət kapitalı çoxalmış, bazarın
həcmi, əmtəə-pul münasibətləri genişlənmişdi.
§ 5. AQRAR MÜNASĠBƏTLƏR
Şimali Azərbaycanın Rusiya tərəfindən istilasından sonra feodal torpaq
mülkiyyətinin iki əsas forması – xəzinə (divan torpaqları) və xüsusi sahibkar
torpağı formaları mövcud idi.
Hələ istilanın gedişində əvvəllər xanlara, əmlakları müsadirə olunmuş
bəylərə məxsus olmuş böyük torpaq sahələri çar xəzinəsinin sərəncamına keçmişdi.
Bundan başqa, Azərbaycan kəndində kəndlilərin icmalıqla istifadə etdikləri və
xəzinənin sərəncamında olan torpaqlar da var idi ki, bunlar da divan torpaqları
adlanırdı. Bu torpaqlarda istiladan sonra çar xəzinəsinin sərəncamına verildi.
Xəzinə torpaq mülkiyyətinin üstünlüyü Şərq ölkələrində aqrar quruluşun
əsas xüsusiyyətlərindən biri idi, belə ki, feodal torpaq mülkiyyətinin hökmranlığı
Şərqdə feodalizm xüsusiyyəti idi. Bu, Azərbaycanda da müşahidə olunurdu.
XIX yüzilliyin birinci yarısında çar xəzinəsinə məxsusu olan torpaqlarla
yanaşı, iri və xırda feodalların mülkiyyətində olan torpaqlar da var idi.
Azərbaycanın Rusiya tərəfindən işğalı ərəfəsindəki dövrdə Azərbaycanın hakim
feodallar sinfinin iyerarxiya pilləsinin başında xanlar dururdular. Onların ardınca
vassallar – yerli soltanlar, məliklər, bəylər, ağalar və b. gəlirdi. Ali ruhani
nümayəndələri yerli feodallar içərisində böyük nüfuza malik idilər. Lakin
Azərbaycandakı feodal torpaq mülkiyyəti iyerarxiyası bəzi Qərbi Avropa
ölkələrində olduğu kimi, çoxpilləli deyildi.
Şimali Azərbaycanın Rusiya tərəfindən istilası feodal torpaq mülkiyyətinə
ciddi təsir göstərirdi [60]. Hələ istilanın gedişində Azərbaycanın xanları bəzi
yerlərdə, məsələn, Qarabağ, Şəki, Şirvan, Talış və Naxçıvanda tədricən, bəzi
yerlərdə (Gəncə, Quba və Bakıda) dərhal dövlət hakimiyyətindən məhrum
olmuşdular. Torpaq sahibləri olaraq qalsalar da, xanların əksəriyyəti dövlət başçısı
hüququnu itirdi. Xan üsuli-idarəsinin ləğvi və onu komendant üsuli-idarəsi ilə əvəz
olunması ilə birlikdə öz əhəmiyyətini itirdi, bəylərin iri hakim xanlardan vassal-
asılı münasibətlərdə aradan qalxdı [61].
Şimali Azərbaycanın feodal torpaq mülkiyyətinin köhnə formaları,
məsələn, tiyul, mülk, mülki-xalisə və vəqf qalmaqda davam edirdi.
Çar hökuməti tiyul torpaqların bağışlanılmasının əvvəllər burada mövcud
olan qaydasını əsasən qoruyub saxladı. XIX yüzilliyin birinci yarısında tiyulların
bəxş edilməsi üçün əsas səbəb rolunu feodalların hərbi və digər xidmətləri, onların
çarizmə sədaqəti oynayırdı. Bu, əyalət komendantlarının çoxsaylı ―bəxşetmə
fərmanlarında‖ və onların hərbi dairə rəislərinə sərəncamlarında parlaq surətdə əks
olunmuşdur. Məsələn, Qafqaz ordusunun baş komandanı Tormosov 1811-ci ildə
Quba əyalətinin 218 kəndli həyəti olan Keuxanlı, Mirzəkənd, Xudat, Padar və
digər dövlət kəndlərinin kollegiya assessoru Ağa bəy Sadıqova bağışlanması
barədə göstəriş vermişdi.
Şirvan komendantı 1822-ci ildə 4 kəndin mustafa bəyin istifadəsinə Talış
müvəqqəti idarəsi bir sıra kəndlərin Alxazov familiyalı bəyə bağışlanması barədə
əmr vermişdi. Belə bəxşetmələr nəticəsində feodal əksər hallarda torpaq yox,
ondan vergilər götürmək hüququ alırdı. Bəxşetmə fərmanlarında torpağın
bağışlanmasına çox nadir hallarda rast gəlinir. Azərbaycanın istilasından sonrakı
tiyul feodal torpaq institutunun xüsusiyyətlərindən biri də məhz bu olaraq qalırdı.
Tiyul torpaqları bir qayda olraq, feodalın ömürlük sahibliyində olurdu. Bu
torpaqlar satmaq və bağışlamaq obyekti ola bilməzdi; ancaq hüquqi varisin özünün
çarizm qarşısında xidmətlərə malik olduğu halda irsən keçə bilərdi. Tiyul barəsində