becərən və xəzinə tərəfindən feodal istismarına məruz qalan kəndlilər dövlət və ya
xəzinə kəndliləri adlandırmağa başladılar.
Hələ Şimali Azərbaycanın istilası gedişində əvvəllər əmlakları müsadirə
edilmiş xanların feodal asılılığında olmuş kəndlilərin böyük bir hissəsi çar
xcəzinəsinin sərəncamına keçmişdi. Türkiyəpərəst və iranpərəst meyilli bəylərin
əlindəki torpaqları və bu torpaqlardan istifadə edən kəndlilərin bir hissəsi də dövlət
kəndliləri sırasında daxil edilmişdi. Azərbaycanın bütün əyalətlərdən dövlət
kəndlilərinin sayı sahibkar kəndlilərinin sayına nisbətən xeyli çox da xüsusi
sahibkar torpaqları, müvafiq olaraq həm də xüsusi sahibkar kəndliləri çoxluq təşkil
edirdi.
XIX yüzilliyin 40-cı illərinin ortalarına yaxın Xəzər vilayətinin 6
qəzasında – Şirvan, Qrabağ, Şəki, Lənkəran, Bakı və Quba qəzalarında 585794
nəfərlik kənd əhalisinin 394548 nəfərini bu vilayətin 68,6%-ni dövlət kəndliləri
təşkil edirdi. Dövlət kəndliləri bu vilayətin 63211 kəndli həyətini əhatə edən 1441
kəndində yaşayırdı. Dövlət kəndliləri inzibati cəhətdən Dövlət Əmlakı Nazirliyinə
tabe idilər [64].
Dövlət kəndliləri rəiyyət və rəncbərlərdən ibarət idi. Rəiyyətlər xəzinə
kəndlilərinin əksər kütləsini təşkil edirdilər. Dövlət rəiyyətləri icmalar (camaatlar)
halında yaşayır, bir qayda olaraq, dövlətə məxsus pay torpağı sahələrindən istifadə
edir və özlərini istehsal vasitələrinə (iş heyvanlarına, kənd təsərrüfatı alətlərinə)
malik idilər. Onlar torpaqla kifayət qədər təmin edilməmişdilər. Dövlət rəiyyətləri
çox vaxt aztorpaqlılıqdan əziyyət çəkir, bu da xüsusən əkin torpaqlarına
münasibətdə hiss olunurdu. Dövlər kəndlilərinin əkin torpaqlarının çatışmazlığı,
demək olar ki, bütün əyalətlərdə müşahidə edilirdi. Dövlət əmlakı palatasının rəsmi
məmulatlarına görə, hər bir dövlət rəiyyətinə düşən orta pay torpağının sahəsi
təxminən 3-3,5 desyatinə bərabər idi. Halbuki hökumət orqanlarının öz hesablarına
görə, təsərrüfatla məşğul olmaq üçün hər kəndliyə ən azı 5 desyatin torpaq sahəsi
lazım idi.
Dövlət rəiyyətləri xəzinəyə çoxlu vergi ödəyir və mükəlləfiyyətlər
deaşıyırdılar. Bu vergilər içərisində ən geniş yayılanı natura ilə ödənilən vergi idi.
Vergi sistemi bir qədər qaydaya salınmışdı: saysız-hesabsız xırda vergilər bir və ya
iki vergidə birləşdirilmiş, yəni hər il müəyyən məbləğdə alınan birbaşa vergilərə
çevrilmişdi. Bu, xan üsuli-idarəsi dövründə vergi sistemində mövcud olmuş
özbaşınalığı müəyyən dərəcədə məhdudlaşdırırdı.
Dövlət rəiyyətlərinin mükəlləfiyyətlərini nizamlamaq üçün çar
hökumətinin göstərdiyi cəhd Azərbaycan dövlət kəndində bu dövrdə baş verən
sosial dəyişikliklər prosesində mühüm rol oynadı.
Əyalətlərin əksəriyyətində dövlət kəndlilərinin ödədikləri vergilər kəndlər
və ya kəndli həyətləri üzrə deyil, sahələr (nahiyələr) üzrə müəyyənləşdirildi.
Vergilərin sonrakı bölgüsü yerli inzibati orqanların ixtiyarında idi. Vergilərin
toplanmasında, bir qayda olaraq nə kəndlilərin torpağının sahəsi, nə onların iş
heyvanının miqdarı, nə də ailələrdəki işçi qüvvəsinin sayı nəzərə alınırdı.
Vergi sistemində bəzi mühüm dəyişikliklər hələ 1819-cu ildə Şəki
əyalətində həyata keçirilmişdi. Natural vergilərin yerinə pul vergiləri qoyulmuşdu.
―Malcəhə‖ və ―darğalıq‖ da pul vergilərinə çevrilmişdi. Əgər XIX yüzilliyin 20-ci
illərində Şəki əyalətində ərzaqla toplanılan vergi çoxluq təşkil edirdisə, 40-cı illər
ərəfəsində natural və pul formalarının nisbəti, demək olar ki, eyni idi.
XIX yüzilliyin 30-cu illərinin əvvəllərində maliyə nazirliyinin tapşırığı
üzrə Zaqafqaziyada vergi sistemi yoxlanıldı. Bu yoxlama ayrı-ayrı əyalətlərdə
dövlət kəndlilərinin vergi və mükəlləfiyyətlərinin növləri və məbləği arasında
fərqin xeyli olduğunu aşkara çıxartdı.
Vergilərin bölünməsi sistemi və onların yığılması üsulu da bir-birindən
xeyli fərqlənirdi. Məsələn, Şirvan əyalətində vergilər hər kənd, Qarabağ əyalətində
hərbir kəndli həyəti, Lənkəran əyalətində isə mahallar üzrə təyin olunurdu. Bütün
bunlar yerli hakimiyyət orqanlarının özbaşınalıqları üçün geniş imkanlar açırdı.
Buna baxmayaraq 30-cu illərdə çar hökuməti əvvəlki vergi sisteminə bəzi
dəyişikliklər və əlavələr etməklə kifayətləndi. Bununla yanaşı, hökumət vergi və
mükəlləfiyyətlərin ümumi həcmini artırmağa, natural vergiləri pul vergiləri ilə əvəz
etməyə can atırdı. Özü də həyata keçirilən dəyişikliklər bütün əyalətlər üçün
bərabər deyildi.
30-cu illərdə keçirilmiş dəyişikliklər nəticəsində Qarabağ və Talış
əyalətlərində pul rentasının xüsusi çəkisi xeyli artdı. Lakin burada dövlət
rəiyyətlərinin natural mükəlləfiyyətlərinin də böyük həcmi qalmaqda idi. Quba
əyalətində yerli hakimiyyət orqanları əvvəllər mövcud olmuş pul vergisini və taxıl
natural vergisini, demək olar ki, dəyişdirmədən qoruyub saxlamışdılar. Burada
ərzaq vergisinin xüsusi çəkisi pul vergisini xeyli üstələyirdi . 30-cu illərdə Bakı
əyaləti dövlət kəndlilərinin də vergiləri xeyli artmışdı.
Dövlət rəiyyətləri xəzinənin xeyrinə poçt stansiyaları və keşikçi
məntəqələrinin saxlanılması, araba və yanacaq verilməsi, tikinti materiallarının
daşınması, xəzinə tikintiləri və yol çəkilməsi üçün işçi verilməsi kimi
mükəlləfiyyətləri də yerinə yetirməli idilər.
XIX yüzilliyin birinci yarısında Azərbaycanda köhnə vergi sisteminin
əsasən saxlanılması şəraitində həm toplanan vergi və mükəlləfiyyətlərin ümumi
həcminin, həm də xüsusən pulla toplanan verginin xüsusi çəkisinin xeyli artması
baş vermişdi. Sonuncu vəziyyət əmtəə-pul münasibətlərinin inkişafı üçün əlverişli
şərait yaratsa da, obyektiv surətdə mütərəqqi əhəmiyyətə malik olsa da, vergilərin
pulla ödənilməsinə keçid kəndli təsərrüfatları üçün çox ağır idi. Bir sıra qəzalarda,
xüsusən də şəhərlər və yollardan uzaq yerlərdə yerlərdə dövlət rəiyyətlərinin
təsərrüfatlarının bazarlarla əlaqəsi çox zəif idi və pul vergilərinin toplanması çox
vaxt bu təsərrüfatların müflisləşməsinə gətirib çıxarırdı.