Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi a. Bakixanov adina tariX İnstitutu



Yüklə 4,04 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə39/189
tarix24.12.2017
ölçüsü4,04 Mb.
#18030
1   ...   35   36   37   38   39   40   41   42   ...   189

həmin  ölkənin  keçmiş  hakimlərinin  hesabatsız,  özbaşına  və  qeyri-müəyyən 

idarəçiliklərinin nişanələrini saxlayır‖ [83]. 

Komendant  idarə  sistemi  çarizm  tərəfindən  bərqərar  edilmiş  despotik 

müstəmləkə  rejiminin  məhsulu  nə  konkret  təzahürü  idi.  Belə  bir  şəraitdə 

komendatlara  –  yeni  yaradılmış  və  zəif  nəzarət  olunan  inzibati  idarənin  əsas 

şəxsiyyətlərinə  böyük  hakimiyyət  verilməsi  görünməmiş  cinayətkarlıq  və 

pozuntular  doğururdu.  Bu  cinayətkarlıq  və  pozuntular  komendant  idarəsinin, 

demək  olar  ki,  bütün  illərində  mövcud  idi,  onlar  bu  idarəçiliyin  ayrılmaz  tərkib 

hissəsi olunmuşdular. 

Əhali  ilk  növbədə  kəndlilər  komendant  idarəsinin  hərbi-dairə  rəisindən 

başlamış  kəndxudaya  qədər  bütün  qulluqçuları  tərəfindən  amansız  soyğunçuluğa 

məruz qalırdılar. 

Cənubi  Qafqaz  diyarını  təftiş  etmiş  senatorlar  Kutaysov  və  Meçnikov 

çarın  adına  göndərdikləri  1831-ci  il  tarixli  məlumatda  göstərirdilər  ki,  ―knyaz 

Mədətov  müsəlman  dairəsinin  hərbi-dairərəisi  olarkən  özgələrin  mülklərini 

özbaşına  ələ  keçirmiş,  əhalini  Knyaz  Mədətov  sağ  olsaydı,  bu  əmələrinə  görə 

məhkəməyə verilməli idi‖ [84]. 

Komendantlar da kəndliləri və şəhərliləri amansızcasına soyurdular. Talış 

əyalətinin  komendantı  polkovnik  Korniyenkonun  və  Quba  əyalətinin  komendantı 

Gimbutun özbaşınalığı, zülmü və azğınlığı 1831-ci ildə Talış üsyanının və 1837-ci 

ildə  Quba  kəndlilərinin  silahlı  çıxışlarının  əsas  səbəblərindən  biri  idi.  Gimbut  və 

Korniyenko  istisnalıq  təşkil  etmirdilər.  Digər  əyalətlərin  komendanları  da 

kəndliləri amansızcasına soyur və azğınlıq törədirdilər. 

Qarabağ  əyaləti  komendantının  şəxsiyyəti  komendant  idarəsi  üçün  çox 

səciyyəvi  idi.  1837-ci  ildə  Qarabağ  əyalətini  çar  məmuru  göstərirdi  ki,  ―xalqın 

ümumi  səsi  komendant  knyaz  Baratovu...  hədsiz  özbaşınalıqda  və  amansızlıqla 

günahlandırır‖.  Çar  məmurunun  dediyinə  görə,  əhali  bildirirdi  ki,  komendantla 

―pulla  hər  şey  etmək  olar,  pulsuz  heç  bir  şey  etmək  olmaz‖  [85]. 

       Əhalini  soyub  talamaqla  komendanta  öz  qənimətlərini  onunla  bölüşdürən 

naiblər  kömək  edirdilər.  Çar  məmuru  açıqcasına  bildirirdi  ki,  ―naiblərin  məqsədi 

ancaq öz xeyirlərini güdmək idi‖ [86]. 

Komendant idarəsi məmurlarının zülm və zorakılıqları haqqında Qarabağ 

əyalətinin  Zəngəzur  mahalının  Parkagüt  kəndinin  sakinjləri  obrazlı  şəkildə  belə 

yazırdılar:  ―Bizim  rəislər,  sürüyə  daranmış  cavanlar  kimi,  müxtəlif  sıxıntılarla 

bizim  güzəranımızı  pozurlar.  Rəhbərliyin  hər  hansı  verginin,  yaxud 

mükəlləfiyyətin ödənilməsi tələbi həmişə naib tərəfdən ikiqat artırılır‖ [87]. 

Bütün  Şimali  Azərbaycanda  komendant  idarəsinin  məmurları  xalq 

kütlələrini  amansızcasına  soyub  talayırdılar.  Bunu  hətta  yüksək  rütbəli  çar 

məmurları  da  etiraf  etməyə  məcbur  olmuşdular.Senatorlar  Meçnikov  və 

Kutaysovun ədliyyə nazirinin adına göndərdikləri təqdimatda deyilirdi: ―Müsəlman 

əyalətərinin idarə edilməsini tədqiq edərkən idarə edənlərin azğınlığından və xalqın 



əzabından  insan  əqli  dəhşətə  gəlir.  Burada  artıq  insanlıq  tamamilə  tapdanmış, 

yüksək  ədalət  və  azğın  özbaşınalıq  dairə  rəislərinin,  komendantların,  pristavların 

və digər rəhbər şəxslərin fəaliyyətinin əsasıdır‖ [88]. 

XIX  yüzilliyin  20-ci  illərinin  sonlarında  çar  Rusiyasının  Cənubi 

Qafqazdakı  müstəmləkəçilik  siyasətində  yeni  mərhələ  başlandı.  Bu,  iki  səbəblə 

şərtlənirdi:  birincisi,  Rusiyanın  daxili  quberniyalarında  kapitalist  sənayesinin,  hər 

şeydən  əvvəl  toxuculuq  sənayesinin  inkişafı  və  ikincisi,  Cənubi  Qafqazda  hərbi-

strateji  şəraitin  əsaslı  şəkildə  dəyişməsi  idi.  Sonuncudan  ölkənin  İran  və 

Türkiyənin təcavüzkar qəsdlərindən etibarlı müdafiə olunduğu aşkara çıxdı. 

Belə  bir  şəraitdə  hökumət  və  ticarət-sənaye  dairələri  Cənubi  Qafqaza,  o 

cümlədən  Şimali  Azərbaycana  perspektivli  xammal  bazası  və  rus  sənayesinin 

məhsullarını satmaq üçün əlverişli bazar kimi baxmağa başladılar. 

Lakin  bu  iqtisadi  məqsədlərə  nail  olmaq  üçün  çarizm,  hər  şeydən  əvvəl, 

bu  ölkədə  özünün  siyasi  hökmranlığını  möhkəmləndirməli  idi.  Çarizmin  həm 

Petrburqdakı,  həm  də  Qafqazın  özündəki  yüksək  rütbəli  müstəmləkə  siyasəti 

strateqlərinin  fikrincə  çatmağın  ən  mühüm  amillərindən  biri  bu  yerlərin  idarəsini 

Rusiyanın əsasən tamamilə yenidən qurmaq olmalı idi. 

 

 

§ 8. MÜSTƏMLƏKƏ VƏ FEODAL ƏSARƏTĠ 

ƏLEYHĠNƏ ÇIXIġLAR. QUBA ÜSYANI 

 

XIX  yüzilliyin  30-cu  illərində  müstəmləkə  və  feodal  əsarəti  əleyhinə  bir 



neçə  böyük  çıxış  baş  verdi.  Amansız  feodal  istismarı  və  müstəmləkə  zülmü 

kəndliləri mütləqiyyətə və feodallara mübarizəyə qaldırırdı. 

Müstəmləkə əleyhinə ilk böyük çıxış 1830-cu ildə Car-Balakən ərazisində 

baş verdi. Rusiya tərəfindən işğal edilən bu icmalar 1830-cu ilədək özlərinin daxili 

muxtariyyətini qoruyub saxlamışdı. Lakin bu, mütləqiyyətin Qafqazda köhnə idarə 

sistemini rus hərbi idarəçiliyi ilə əvəz etmək kursuna zidd idi. 

Çarizmi  azad  icmaların  muxtariyyətini  ləğv  etməyə  təhrik  edən  əsas 

amillərdən  biri  hərbi  strateji  planlar  idi:  çar  hakimiyyət  orqanları  cammat 

torpaqlarından  Dağıstan  dağlılarının  milli-azadlıq  hərakatını  yatırtmaq  üçün 

istifadə  etməyə  cəhd  edirdi.  1830-cu  ilin  əvvəlində  Cənubi  Qafqazın  baş  hakimi 

Paskeviçin  imzaladığı  bəyannamədə  deyilirdi  ki,  camaatlar  Rusiyanın 

vilayətlərindən  birinə  çevrilməli  və  çar  məmurları  tərəfindən  idarə  olunmalıdır. 

Carlıların 

rus 


hakimiyyət 

orqanlarına 

göstərdikləri 

müqavimət 

müvəffəqiyyətsizliyə  uğradı:  onlar  məğlub  olaraq  təslim  oldular.  Camaat 

torpaqlarında  1830-cu  il  24  iyun  tarixli  xüsusi  ―Qaydalar‖  əsasında  idarə  olunan 

car  vilayəti  təşkil  edildi.  Vilayətin  idarə  olunması  tərkibi  rəisdən,  Qfaqazdakı  baş 

komandan  tərəfindən  təyin  edilən  iki  müşavirdən  –  rus  məmurlarından  və 

camaatlar  tərəfindən  seçilən  6  kəndxudadan  ibarət  olan  Müvəqqəti  vilayət 



Yüklə 4,04 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   35   36   37   38   39   40   41   42   ...   189




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©genderi.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

    Ana səhifə