Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi a. Bakixanov adina tariX İnstitutu
Yüklə 4,04 Mb. Pdf görüntüsü
|
idarəsinə həvalə edilirdi [89]. Lakin sonuncular ancaq məşvərətçi səsə malik idilər və bütün işləri rəis və 2 məmur idarə edirdi. Camaatlara gəldikdə isə onlar idarə hüququndan məhrum edilir və tamamilə çar hərbi dairələrindən asılı olan adi kənd icmalarının səviyyəsinə endirilirdi. Vilayətin əhalisi belə vəziyyətlə barışmaq istəmirdi. Keçmişdən qalan vergi qalıqlarının toplanması da narazılıq doğururdu. Dağıstan dağlılarının nümunəsi carlıları da mübarizəyə ruhlandırırdı. 1830-cu ilin iyununda dağlıların dəstələri Car vilayətlərinin ərazisinə daxil olarkən bir çox sakinlər onlara qoşuldu. Üsyançılar nizami çar ordusunun qarşısında dura bilməyib, yenidən tikilməkdə olan Yeni Zaqatala qalası yaxınlığında məğlub oldular, Laki carlılar və digər əhali silahı yerə qoymadı. Onlar Qafqaz dağlılarının rəhbərlərindən biri olan Həmzət bəylə əlaqəyə girdilər. 1830-cu il sentyabrın əvvəlində Həmzət bəyin 2 min nəfərlik dəstəsi Car vilayətinə daxil oldu. Carlılar üsyan qaldırdılar və dağıstanlılara qoşuldular. Yeni Zaqatala qalasında yerləşən çar qoşunu demək olar ki, hər yerdən təzrid olundu. Oktyabrın 15-də baş verən döyüşdə üsyançılar çar qoşununu məğlubiyyətə uğratdılar. Lakin kömək alan çar qoşunu tezliklə hücuma keçdi. Dağlılar Car- Balakəndən çəkildilər, üsyançılar isə düşmənin üstün qüvvələri ilə üzbəüz qaldılar. Çar qoşunu üç böyük kəndi – Car, Köhnə Zaqatala və Göyəm kəndlərini hücumla alaraq dağıtdılar. 1830-cu ilin dekabrında dağlıların dəstələrini yenidən Car vilayətinə daxil oldular və vilayətdə üsyan baş verdi. Lakin üsyan yerli xarakter daşıyırdı: ancaq Balakən əhalisi mübarizəyə qalzxmışdı. 1830-cu ilin dekabrında üsyançılar məğlub oldular. Bir neçə ay keçdi və Azərbaycanın başqa yerində - Talış əyalətində mütləqiyyətin sosial və müstəmləkə zülmünə qarşısına qarşı yönəlmiş yeni üsyan baş verdi. Azərbaycanın digər əyalətlərində olduğu kimi, bu əyalətdə də kəndlilərin əksəriyyətini (kənd əhalisinin ümumi sayının 72,6 faizini) dövlət kəndliləri təşlik edirdi. Dağ mahallarında torpaqların çatışmazlığı, vergi yığanların zülmü və özbaşınalığı ilə daha da dərinləşən vergi və mükəlləfiyyətlərin ağırlığı kəndliləri əzab və ehtiyaclara məhkum edirdi. Dövlət əkərləri daha ağır vəziyyətdə idilər. Onların vəziyyətini çar məmurlarının özləri ―acınacaqlı və dəhşətli‖ vəziyyət kimi xarakterizə edirdilər [90]. Sahibkar kəndliləri də ağır istismara məruz qalırdılar. Çar müstəmləkəçiləri tərəfindən törədilən zülm və özbaşınalıq da kəndlilərin narazılığına səbəb olurdu. Faktik olaraq 1824-cü ildən xanlığı idarə edən mayor İlyinski ona verilmiş hakimiyyətdən açıq və kobud şəkildə istifadə edərək, rüşvət toplamaqla məşğul olurdu. İlyinski 1826-1828-ci illər Rusiya-İran müharibəsi dövründə xüsusilə əl- qol açmışdı. Onun əmrinə əsasən xanlığın 14 sakini istintaqsız və məhkəməsiz Xəzər dənizində batırılmışdı. Çar hakimiyyət orqanları onları İran ordusuna yardım göstərməkdə günahlandırırdı. Çar məmurları onların əmlaklarını mənimsəmək məqsədi ilə günahsız adamlara divan tutmuşdu. Onlardan birinin, tacir Hacı məhəmmədhəsənin əmlakının qiyməti 1000 çervon məbləğində idi [91]. Xanlıq, ümumiyyətlə, ləğv edildikdən və Rusiya-İran müharibəsi qurtardıqdan sonra komendant Talışa öz mülkü kimi baxmağa başladı. Onun sərəncamına əsasən vergilər ikiqat həcmdə toplanırdı [92]. Kəndlilər deyirdilər ki, ―verməyənləri, təkcə kişiləri deyil, qadınları da ölümcül olana qədər döyürdülər..., ələ keçən hər şeyi, hətta qadın paltarlarını da zorla alırdılar, nəticədə onlar tamamilə müflisləşərək, öz evlərini tərk etməyə məcbur olurdular‖ [93]. Çar müstəmləkəçilərinin siyasətindən, artıq onların əlində oyuncağa çevrilmiş Lənkəran xanlığının keçmiş hakimi Mir Həsən xan və onun ətrafında birləşən feodallar da narazı idilər. İlyinski Mir Həsən xanı alçaldaraq təhqir etmiş və onun şəxsi torpaqlarının 2/3-ni ələ keçirmişdi. 1826-1828-ci illər Rusiya-İran müharibəsi dövründə xan bir çox bəylərlə birlikdə İran şahının tərəfinə keçərək İrana qaçdı və hakimiyyəti bərpa etmək üçün əlverişli şərait gözləməyə başladı. 1831-ci il martın əvvəllərində Mir Həsən xan Rusiya-İran sərhədlərinə yaxınlaşdı və martın 5-də 30 silahlı atlı ilə sərhəd çayı olan Astara çayını keçərək Lənkəran tərəfə hərəkət etdi. Xanın gəlməsi xəbəri lap əvvəlcədən geniş xarakter almışkəndli üsyanının başlanması üçün siqnal oldu: Talış əyalətinin 8 mahalından 5-i həyəcanlarla əhatə olunmuşdu. Qafqaz ölkəsinin baş komandanı Paskeviçin verdiyi məlumata görə, xanın dəstəsi martın 9-da artıq min atlıya çatırdı. Baş komandan həyəcanla yazırdı: ―Bu kütlə hər gün onun (Mir Həsən xanın – Red.) yanına yalançı vədlərlə yoldan çıxarılmış adamların gəlməsi ilə artırdı‖. Paskeviçin elə həmin məlumatda etiraf etdiyi kimi, bu zaman ―Lənkəran xanlığının artıq bir çox mahalları qiyama cəlb edilmişdi‖ [94]. Sonralar üsyançıların sayı rəsmi məlumatlara görə 2 min nfəri ötmüşdü. Şamaxı komendantının Paskeviçin adına göndərdiyi 22 mart 1831-ci il tarixli raportunda deyilirdi: ―Bütün Lənkəran xalqını qiyama təhrik edən Mir Həsən xan 2 mindən çox atlı və piyadaya malikdir‖ [95]. Hərəkatda rəhbər rol oynayan bəylərlə yanaşı, kəndlilər,dövlət və sahibkar rəiyyətləri, əkərlər, nökərlər də iştirak edirdilər. Təhkimçi dövlət tərəfindən amansız istismar olunan, müstəmləkə zülmünün yaradılmış bütün ağırlığını hiss edən kəndlilər nifrətlə mütləqiyyət siyasi şüurun şüası ilə işıqlandırılmayan kortəbii partlayış, müstəmləkəçilərin sistem həddinə çatdırılmış kütləvi soyğunçuluqlarına və özbaşınalıqlarına, çarizmin ağır vergi zülmünə qarşı yönəldilmiş silahlı etiraz idi. Kəndlilər vəd verməklə xəsislik etməyən xan və feodalların sözlərinə inanaraq, qələbə çalacaqları təqdirdə yaxşı güzəran əldə edəcəklərini güman edridilər. Beləliklə, Talış üsyanı, hər şeydən əvvəl, artıq hər yerdə keçmiş xanlıqların yerində yaradılmış hərbi müstəmləkə idarə sisteminə qarşı çevrilmikşdi. Bu sistem kəndlilərin ölkənin torpaq fondunun böyük hissəsinin mülkiyyətçisi olan çar dövlət xəzinəsinin xeyrinə hədsiz dərəcədə amansızlaşan istismaredilmə
Yüklə 4,04 Mb. Dostları ilə paylaş:
|