Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi a. Bakixanov adina tariX İnstitutu
Yüklə 4,04 Mb. Pdf görüntüsü
|
metodları ilə bağlı olduğunundan kəndlilərin çıxışları eyni zamanda antifeodal xarakter daşıyırdı. Bununla birlikdə yerli feodalı sinfinin müəyyən hissəsinin iştirak etməsinə baxmayaraq, o, obyektiv olaraq sonunculara qarşı da yönəldilmişdi, çünki feodalların digər hissəsi artıq çoxdan öz mənafeyi xatirinə çar müstəmləkə idarəçiliyi ilə bağlanmışdılar. Üsyan çar hakimiyyət orqanlarını qəflətən yaxaladı. Həmin dövrdə rus ordusunun əsas qüvvələri çarizmə, müstəmləkəçilik əleyhinə mübarizəyə qalxmış Dağıstan dağlılarına qarşı yönəldilmişdi. Talışda rus qoşunlarının qüvvələri məhdudu idi. Burada ancaq daima Lənkəranda yerləşən piyada batalyonu var idi. Hökumətin üsyanşılara ciddi müqavimət göstərə bilmədiyi bir şəraitdə yerli əhali tərəfindən göstərilən kömək ilk dövrlərdə Mir Həsən xanın müvəffəqiyyət qazanmasını təmin etdi. 1831-ci il martın 10-da üsyançılar Lənkərana yaxınlaşdılar və şəhəri qurudan qismən mühasirəyə aldılar. Əyalət komendantı Korniyenko etiraf edirdi ki, Mir Həsən xanın əlaqəsini tamamilə kəsmişdilər. Martın 10-da üsyançılar daha bir qələbə gözləyirdi: üsyançılara qarşı mübarizə məqsədilə yerli əhalidən təşkil edilib Ərçivan kəndində yerləşdirilmiş süvari dəstə bütün heyəti ilə onların tərəfinə keçdi və qiyamçı xanın oğlu Abdulla bəyə qoşuldu. Talışda üsyan başlanması xəbərini alan Paskeviç əks zərbə vurmağa hazırlaşmağa başladı. Aprelin əvvəlləri üçün Salyan və Zərdaba nizami və qeyri- nizami qoşun dəstələri gətirmək nəzərdə tutulurdu. Martın 20-də çar dəstəsi Abdulla bəyin, əhalisi üsyançılara qoşulmaqdan imtina etmiş Sebidac mahalına soxulmasının qarşısını almaq məqsədilə Lənkərandan çıxaraq ona hücum etdi. Qısa müddət davam edən döyüşdə üsyançılar pərən-pərən salındı. Lənkəran qarnizonunun böyük hissəsinin şəhəri tərk etməsindən istifadə edən Mir Həsən xan martın 27-də Lənkərana lap yaxınlaşdı və gecə şəhərin ucqar hissəsinə daxil ola bildi. Lakin artıq martın 30-da hökumət dəstələri Lənkərana köməyə çatdılar və üsyançılar yaxınlığdakı meşəyə çəkildilər. Martın 31-də ümumi sayı 500 adamdan ibarət olub, 2 topa malik olan nizami qolşun dəstələri üsyançılara hücum edərək onları pərən-pərən saldı, xanın Lənkəranı mühasirəyə almaq cəhdi pozuldu. Üsyançıların böyük hissəsi, xan başda olmaqla, şəhərdən 15 verst aralıqda yerləşən Sələş kəndində, Abdulla bəyin başçılıq etdiyi digər hissəsi Bədalan kəndində yerləşmişdi. Aprelin 6-da çar qoşunu üsyançılara hücum edərək, onları Sələşdən çıxartdı. Səhərisi gün üsyançılar kəndi yenidən ələ keçirməyə cəhd göstərdilər, lakin toplardan və piyada qoşunun tüfənglərindən açılan atəş nəticəsində onlar geri çəkildilər. Bu məğlubiyyət Talış üsyanında dönüş nöqtəsi oldu. Məğlubiyyət kəndliləri ruhdan saldı və onlar kütləvi şəkildə üsyandan aralanmağa başladılar. Hərəkatın sosial tərkibinin müxtəlifliyi də ona mənfi təsir göstərməyə başladı. Aprelin 14-də üsyanı yatırtmaq üçün gətirilmiş qoşun Salyanda toplandı. Bu zaman artıq Ərçivan və qismən də Lənkəran mahallarının sakinləri üsyandan
aralandılar və bir sıra kəndlərin kəndxudaları tabe olduqlarını bildirmək üçün buraya gəldilər. Aprelin 22-də bu qoşun Lənkərandan xanın əsas dayaq məntəqələrindən Lənkəran mahalının Əmburan kəndinə doğru hərəkət etdi. Qoşunun hərəkət etdiyi yol boyunda olan kəndlərin çoxunda əhali yox idi. Onalr üsyançıların tərəfində duran sakinlərin cəzalandıracaqlarından qorxaraq meşələrə qaçmışdılar. Bu, çar generalı Talış əyalətinin əhalisinə bəyənnamə ilə müraciət etməyə məcbur etdi. General onları üsyançıların sırasını tərk etməyə və ―öz işlərinə qayıtmağa‖ çağırırdı. O, söz verirdi ki, itaət edənlərin hamısı ―tamamilə bağışlanacaqlar‖. Mübarizəni davam etdirənləri o, divan tutmaqla hədələyirdilər [96]. Aprelin 20-dən sonra Mir Həsən xanın dəstəsində cəmi 300 adam qalmışdı. Toplarla silahlanmış hökumət qoşunlarının sayca çox olması (üsyançılara qarşı ümumi sayı 5 mindən çox olan qoşun göndərilmişdi) üsyançıları ciddi müqavimət göstərmək imkanından məhrum edirdi. Aprelin 23-də çar qoşunu Əmburana daxil oldu. Feodallar da xandan ayrılmağa başladılar. Ona kömək edən alar və Drıq mahallarının naibləri hökumətlə gizli danışıqlara girərək çarizmin tərəfinə keçdilər. Aprelin 29-da qoşun Əmburandan xanın sonuncu dayaq məntəqəsi olan Drıq mahalına hərəkət etdi. Qoşun heç bir müqavimətə rast gəlmədi. Drıq mahalının meşələrində gizlənən xanın kiçik dəstəsinə həmin vaxt tüğyan edən vəba xəstəliyi böyük zərbə vurdu. Basovun kazak dəstəsi tərəfindən təqib edilən Mir Həsən xan mayın əvvəlində Lənkəran, mayın 5-də isə Astara mahalına qaçdı. Mayın 7-də xanın cəmisi 20 nəfərdən ibarət olan dəstəsi sərhəd çayı Astaradan cənuba keçdi. İki ay müddətində Cənubi Qafqazdakı çar hakimiyyət orqanlarının diqqətini özünə cəlb edən Lənkəran əyalətindəki üsyan belə qurtardı. Bir neçə il sonra, 1837-ci ildə Azərbaycanın şimalında, Quba əyalətində XIX yüzillikdə Azərbaycan kəndlilərinin ən böyük silahlı üsyanı – kəndli çıxışları alovlandı. Quba əyalətində bilavasitə kənd istehsalçılarının böyük hissəsini dövlətə məxsus torpaqda yaşayan kəndlilər təşkil edirdilər. Bu şərait əyalətdə baş verən kəndli hərəkatının xarakterinə həlledici təsir göstərdi: təhkimçi dövlət kəndlilərinin əsas hissəsinə münasibətində feodal və müstəmləkə zülmünün daşıyıcısı kimi çıxış etdiyindən, mübarizənin zərbəsi yenidən ona qarşı yönəlmiş oldu. Əyalət kəndlilərinin narazılığının əsas mənbəyi iltizam sistemi idi. Bu sistemə görə, müxtəlif dövlət vergilərinin böyük hissəsi ayrı-ayrı şəxslərə iltizama verilirdi. İltizamçılar zəhmətkeş adamları amansızcasına soyub talayırdılar. Əyalətdə çar xəzinəsinə məxsus olan otlaqların iltizama verilməsi heyvandarlıqla məşğul olan kəndlilərin vəziyyətini xüsusilə ağırlaşdırırdı. 1835-ci ildə Quba əyalətinin bütün otlaqları praporşik Şergilov tərəfindən iltizama götürülmüş və sonra onun tərəfindən soyğunçu şərtlərlə maldar kəndlilərin istifadəsinə verilmişdi.
Yüklə 4,04 Mb. Dostları ilə paylaş:
|