Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi a. Bakixanov adina tariX İnstitutu
Yüklə 4,04 Mb. Pdf görüntüsü
|
Üsyançılar tərəfindən xan seçilmiş Hacı Məhəmməd Qubaya yaxınlaşdı və onun dörd verstliyində düşərgə saldı. Avqustun 30-da Qubanın mühasirəsi başlandı. Şəhər qala divarları ilə əhatə olunmuşdu.. Onu qeyri-nizami hərbi qulluqçular da daxil olmaqla sayı təxminən 600 nəfər olan qarnizon qoruyurdu. Lakin onların gücünü üsyançılarda olmayan toplar xeyli artırırdı. Bunun hücumu poza bilməyəcəyini nəzərə alan üsyançılar şəhərə gizlicə daxil olmağı və düşmənə eyni zamanda həm arxadan, həm də öndən zərbə vurmağı qərara aldılar. Sentyabrın 4-dən 5-nə keçən gecə üsyançıların hər biri 4 min nəfərdən ibarət olan iki dəstə qərbdən və şərqdən qala divarlarına həmlə etdilər.Hacı Məhəmmədin ən yaxın silahdaşlarından olan kəndli Yarəlinin başçılığı ilə sayı yenə də 4 min nəfər olan üçüncü dəstə gizlicə şəhərə daxil olmağa cəhd göstərdi. Əvvəlcədən əldə edilmikş razılığa əsasən şəhərlilər üsyhançılarla birgə çıxış etməli idilər. Güclü tüfəng və top atəşləri üsyançıları qala divarları üzərinə qalxmağa imkan vermədi. Yarəlinin dəstəsinin xeyli hissəsi isə şəhərlilərin köməyi ilə gizlicə Qubaya daxil olaraq, şəhər məhkəməsinin binasını ələ keçirdi, şəhərin mərkəzində yerləşən meydana çatdı. Lakin bu zaman üsyançılar gördülər və dəstənin böyük hissəsi şəhərə daxil ola bilmədi. Qoşun dəstəsi sürətlə üsyançılara hücum etdi. Top atəşi onları meydanı tərk etməyə məcbur etdi. Ancaq üsyançılar yaxınlığdakı evlərə dağılışaraq, böyük igidlik və inadla soldatların hücumlarını dəf etməyə bağladı. Üsyançıların məskunlaşdığı hər bir ev kiçik qalaya çevrilmişdi və onu ancaq həmlə ilə almaq olardı. Şiddətli döyüşdə üsyançılarla birlikdə çoxlu şəhərli də vuruşurdu. Hacı Məhəmmədin dediyinə görə, ―şəhərin bütün sakinləri onlara hər şeydə kömək göstərir, qadınlar çörək, barıt, çəpər və divarları deşmək üçün balta verir, şəhərlilər tüfəngləri doldurur və hətta özləri atəş açırdılar‖ [100]. Çar zabitlərinin də etirafına görə, şəhərlilər qoşun ilə vuruşurdular. O öz rəisinə verdiyi məlumatda yazırdı: ―Şəhər sakinlərinin bir çoxu bizə atəş açırdı‖ [101]. Üsyançılar böyük igidlik və mərdliklə vuruşurdular. Lakin onların ayrı- ayrı evlərdə gizlənmiş pərakəndə qrupları təlim görmüş çar ordusuna qarşı dura bilmədi. Qoşun tüfəng atəşinin və süngü zərbələrinin köməyi ilə təxminən axşam saat 5-ə yaxın üsyançıları şəhərdən çıxara bildi. Digər iki dəstə hələ də şəhər divarlarına həmlə edirdi. Lakin onlar da müvəffəqiyyət qazana bilmədilər. Səhərisi gün üsyançılar şəhəri həmlə ilə ələ keçirmək üçün yeni cəhd göstərdilərsə də, xeyli itki verərək geri oturuldular. Üsyançılar heç bir qəti hərəkət etməsələr də, şəhərin mühasirəsini davam etdirirdilər. Şəhəri susuzluqla üzmək vasitəsi ilə qalanı ələ keçirməyi qərara alan üsyançılar Qubanı su ilə təmin edən arxın qarşısını kəsdilər. Suya kəskin tələbat şəhərlilərin arasında həyəcana səbəb oldu. Çar zabitləri sentyabrın 10-da şəhərdən üsyançılar üzərinə basqın etdilər. Çar qoşunu şəhərin yaxınlığındakı yəhudi qəsəbəsində yerləşən üsyançı dəstəsinə hücum edərək, onu məhv etdi. Bu müvəffəqqiyətsizlik, ən başlıcası isə mühasirənin heç bir nəticə verməməsi üsyançılarda öz qüvvələrinə inamı sarsıtdı, onları ruhdan saldı. Məhəmməd Mirzə xanın ikiüzlü oyunu da üsyançılara mənəvi təsir göstərirdi. Quba əyalətində baş verən həyəcanların lap əvvəlindən o, çar hakimiyyət orqanlarından gizli olaraq Hacı Məhəmmədi onlara qarşı birgə mübarizəyə çağırdı. Bununla belə xan hərbi dairə rəisinin tələbi ilə öz qardaşı Harun bəyin komandanlığı ilə Quba əyalətinə hərbi dəstə göndərdi. Quba yaxınlığındakı Zeyxur kəndində düşərgə salan Harun bəy üsyançılarla birləşmədi. Xan, qalib müəyyənləşəndən sonra, onun tərəfinə keçmək üçün gözləmə taktikasını seçdi. Lakin üsyançılar xanın taktikasını başa düşdülər. Bu isə onlar arasında intizamsızlığı artırdı. Kəndlilər Hacı Məhəmmədi tərk edərək, evlərinə dağılışmağa başladılar. Kəndli düşərgəsinin dağılması elə sürətlə gedirdi ki, səhərisi gün Hacı Məhəmmədin yanında üsyanda iştirak etmiş 9 mahaldan yalnız 3 dağ mahalının kəndliləri qalmışdı. Belə cüzi qüvvə ilə mübarizəni davam etdirmək mənasız idi və Hacı Məhəmməd kəndliləri evlərinə buraxmağı qərara aldı. Özü isə doğma kəndi Xuluqa gələrək, ailəsini götürüb Kürə xanlığına yola düşdü. O burada Mirzə Məhəmməd xan tərəfindən ələ keçirilib hökumətə təslim edildi. Çar müstəmləkəçiləri məhkəmə qurmağa və qisas almağa başladılar. Hacı Məhəmməd edam edildi. Üsyanın 44 fəal iştirakçısı hərbi məhkəməyə verildi. Yarəli isə dağlarda gizlənə bildi. 1837-ci il üsyanının hərəkətverici qüvvəsi kəndlilər idi. Üsyan iştirakçılarının tərkibi və onların ən başlıca tələbləri də bunu sübut edir. Şəhərin üsyançılar tərəfindən ələ keçirilmiş ərazisində yaşayan şəhərlilərin də bir hissəsi üsyanda iştirak edirdi. Lakin bütövlükdə şəhərlilər üsyançılara əməli kömək göstərmədilər. Üsyanda tiyuldarların torpaq üzərində mülkiyyətini və kəndlilərin feodal istismarını tanımaq istəməyən çarizmin torpaq siyasətindən narazı olan bir çox Quba bəyləri də iştirak edirdilər. Bununla birlikdə Quba feodalları arasında çar hökuməti tərəfindən əllərində silah üsyançılara qarşı çıxış edənlər də az deyildi. Çarizmin müstəmləkə zülmünün xüsusilə ağır olduğu Şəki əyalətində də çıxışlar baş verdi. Maliyyə nazirliyinin məmuru Kalinovskinin məlumatına görə, əyalət əhalisindən 12 müxtəlif vergi toplanırdı. Əyalətlərin heç birində Şəkidə olduğu qədər çoxlu vergi saxlanılmamışdı. "Zaqafqaziyada ipəkçiliyi və ticarət sənayesini yayan cəmiyyəfin tut bağlarında işləyən rəncbərlər xüsusilə amansız istismara və ağır qeyri-iqtisadi məcburiyyətə məruz qalırdılar. Rəncbərlərin özlərinin "acından ölməkdən" xilas olmaq üçün kütləvi qaçma faktını qeyd edən dövlət ekspedisiyasının məmurları da onların ağır vəziyyətdə olmasını etiraf edirdilər [102]. Əyalətin inzibati və ticarət-sənətkarlıq mərkəzi olan Nuxanın zəhmətkeşlərini də dərin narazılıq bürümüşdü. Ağır vergi və mükəlləfiyyətlər,
Yüklə 4,04 Mb. Dostları ilə paylaş:
|