Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi a. Bakixanov adina tariX İnstitutu
Yüklə 4,04 Mb. Pdf görüntüsü
|
hökumət nümayəndələrinin özbaşınalıqları sənətkarları müflisləşdirmişdi. Hökumət nümayəndələrinin azğınlığı şəhər əhalisinin varlı hissəsinin - tacirlərin, ruhanilərin, şəhərdə yaşayan torpaq sahibkarlarının da mənafeyinə toxunurdu. Nuxa sakinlərindən 150 nəfərin imzaladığı şikayətlərdən birində deyilirdi ki, komendant şəhər əhalisini "elə sıxışdırır ki, çıxış yolu ancaq öz ailəsini götürüb Nuxadan qaçmağa qalır" (103]. 1835-ci ildə Cənubi Qafqaz diyarının baş rəisi baron Rozen əyalətdə yaşayan maaflar üzərinə vergi qoymaq haqqında sərəncam verdi. Bu vaxta qədər vergi boyunduruğundan azad olan maaflar arasında həyəcanlar başlandı və Rozen öz sərəncamını ləğv etməyə tələsdi. Lakin özlərinin vergi verməmək hüquqlarını itirməkdən ehtiyat edən maafların arasında həyəcanlar sakitləşmədi. 1837-ci ildə Şəki xanlığının İranda yaşayan sonuncu hakimlərindən birinin - Səlim xanın oğlu Hacı xan öz nümayəndəsi Məşədi Məhəmmədi əyalətə göndərdi. Özünü Şəki xanının varisi elan edən Məşədi Məhəmməd kiçik dəstə topladı, lakin tezliklə hökumət tərəfindən ələ keçirildi. 1838-ci ilin iyulunda o, Nuxa həbsxanasından Dağıstana qaçdı, burada rutullu Ağa bəylə əlaqə yaratdı. Həmin il avqustun sonlarında Ağa bəyin (tərkibində çar hökumətinin təqiblərindən dağlara qaçmış şəkililər də olan) 5 minlik dəstəsi Şəki əyalətinin ərazisinə daxil oldu. Məşədi Məhəmməd də dəstədə idi. Xaçmaz mahalının bir çox sakini də dəstəyə qoşulmuşdu. Əyalətin iki başqa mahalında — Şəki və Vartaşen mahallarında əhali üsyançılara açıq-açığına rəğbət bəsləyirdi. Əhalinin köməyi rutullu Ağa bəyə sürətlə Nuxaya yaxınlaşmağa imkan verdi. Çar ordusu geri çəkilməyə və qala divarları arxasında gizlənməyə məcbur oldu. Komendant idarəsinin məmurları və varlılar da burada sığınacaq tapdılar. Qafqazın baş komandanı general Qolovinin çara verdiyi məlumata görə, "yoxsullar və avaralar" üsyançılara qoşulmuşdular. Bir neçə gün ərzində Nuxa yaxmlığmda üsyançılarla ordu arasında toqquşmalar baş verdi, lakin tərəflərdən heç biri həlledici qələbə qazana bilmədi. Sentyabrın əvvəllərində Nuxa qarnizonu kömək almağa başladı. Sentyabrın 3-də üsyançılar şəhəri tərk etməyə məcbur oldular. Qoşun üsyançıları təqib edərək, onları bir neçə dəfə məğlubiyyət uğratdı. Məşədi Məhəmməd İranda gizləndi. Şəki əyalətindəki həyəcanlar başa çatdı. Feodalizm dövrünün bütün kəndli hərəkatları kimi, bu çıxışlar da pərakəndə və qeyri-mütəşəkkil idi. Üsyançıların üsyana rəhbərlik edə biləcək vahid mərkəzi yox idi. Ən mühüm məsələlər kəndxudaların, bəylərin, üsyanda iştirak edən kəndlilərin və şəhərlilərin iştirak etdiyi ümumi şurada həll edilirdi. Şuranın tərkibi müəyyən edilməmişdi və yalnız bir neçə dəfə təsadüfdən-təsadüfə toplanırdı. Hətta odlu silahı olmayan kəndlilərin əksəriyyəti toplarla silahlanmış nizami ordu ilə döyüşməli olurdu. Silahlı qüvvələrin keyfiyyət üstünlüyü çarizmə üsyanı tez yatırmaq imkanı verirdi. § 9. KOMENDANT ÜSULĠ-ĠDARƏSĠNĠN LƏĞVĠ
Azərbaycanda çarizmin iqtisadi siyasətinin həyata keçirilməsi, diyarın təbii ehtiyatlarının mənimsənilməsi cəhdləri bəzi digər amillərlə yanaşı, komendant üsuli-idarəsinin təsiri altında ləngidilirdi. Bu idarəçilik üsulu hətta ali çar məmurlarının etirafına görə, "dövlət gəlirləri üçün soyğunçu, diyarın rifahı, onun sakinlərinin səadəti və mənəviyyatı üçün məhvedici" [104] oldu. Komendant üsuli-idarəsi dövlət xəzinəsinə xeyli ziyan vururdu. Komendantlar, hərbi hissə komandirləri və Rusiya idarə aparatı ilə bağlı olan məmurlar yığılan vergilərin xeyli hissəsini mənimsəyir, xəzinənin torpağını və vəsaitini dağıdırdılar. Hərbi hissələrin zabitləri olan bu hərbi rəislər xəzinə gəlirlərinin sahibi və bölüşdürücüsü vəzifəlorinin öhdəsindən gəlməyə qadir deyildilər. Komendantların əllərində möhtəşəm, əslində nəzarətsiz hakimiyyətin cəmlənməsi, komendant üsuli-idarəsinin özü azğın despotizm, qeyri-məhdud sui- istifadələr doğururdu. Bunlar isə kütləvi silahlı kəndli çıxışlarının səbəblərindən biri idi. Çar hakimiyyət orqanları bunu aydın dərk edirdi. Çarizmin Zaqafqaziyadakı siyasətinin başçılarından biri olan baron P.Qan I Nikolayın adına raportunda yazırdı: "Qubadakı narahatlıqlar (1837-ci il üsyanı - Red.) xalq üçün əziyyətli olduğu qədər də zəif olan hərbi (komendant -Red.) üsuli-idarəsinin nəticəsidir" [105]. Çarizmin Zaqafqaziyada öz hökmranlığını möhkəmləndirməsinə nail olmaq cəhdi komendant üsuli-idarəsinin ləğvini və onun yeni sistemlə əvəz olunmasını tələb edirdi. İslahatın ləngidilməsini həm "ziyanlı, həm də təhlükəli" [106] sayan imperiya hakim dairələrinin həm Peterburqdakı, həm də Qafqazdakı bir çox nümayəndələri onun təxirə salınmadan həyata keçirilməsini tələb etməyə başladılar. Onların fıkrincə, islahat aşağıdakı vəzifələri həll etməli idi: Zaqafqaziyanın Rusiya tərkibində olmasının müvəqqəti xarakteri barədə söhbətlər üçün bəhanəni həmişəlik ləğv etmək; diyarın idarə xərclərinin onun öz vəsaiti hesabına tamamilə ödənilməsini, gəlirlərin bir hissəsinin ümumdövlət xəzinəsinə daxil olmasını təmin etmək; elə bir qayda yaratmaq ki, Zaqafqaziya sakinləri onun müdafiəsində fəal iştirak etsinlər, bir müddətdən sonra isə əsgər versinlər; Zaqafqaziyanı "mülki və siyasi tellərin köməyi ilə" Rusiya ilə "vahid bir orqanizm halında bağlamaq və oradakı sakinləri rus kimi danışmağa, düşünməyə və duymağa məcbur etmək" [107]. İnzibati idarə və məhkəmə sisteminin islahatı çarizm və hakim siniflərin maraqlı olduqları iqtisadi dəyişiklikləri həyata keçirmək, xalq kütlələrini siyasi mübarizədən yayındırmaq və çarizmin Zaqafqaziyadakı mövqeyini möhkəmləndirmək məqsədini güdürdü. İslahatın layihəsi o zaman Qafqazın baş komandanı M.F.Paskeviç tərəfindən tərtib olunmuş və 1830-cu ilin aprelində I Nikolaya göndərilmişdi.
Yüklə 4,04 Mb. Dostları ilə paylaş:
|