Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi a. Bakixanov adina tariX İnstitutu
Yüklə 4,04 Mb. Pdf görüntüsü
|
yerli feodallar çar hökumətinin niyyətini başa düşərək, kəndlilərin müstəmləkə üsuli-idarəsi əleyhinə çıxışlarına qoşulmaqla, bəzi yerlərdə isə belə çıxışları təşkil etməyə başlamaqla, bu hərəkatdan öz məqsədləri üçün istifadə etməyə, imtiyazlarını geri almağa çalışırdılar. İnzibati-məhkəmə islahatı və onun ardınca verilmiş yuxarıda adları çəkilən qərarlar bütün əhalinin, o cümlədən də öz tiyul torpaqlarını və onlardan götürülən gəlirləri itirmək təhlükəsi qarşısında qalmış, habelə idarəetmə işində hər cür iştirakdan kənar edilmiş yerli feodalların - bəy və ağaların narazılığına səbəb oldu. Hərbi nazir Çernışev 1842-ci ilin əvvəllərində jandarm idarəsi başçısı A.B.Benkendorfa məlumat verirdi ki, "...o (Xəzər - Red.) vilayətin ali silki onların hüquqlarının toxunulmaz qalacağına inanmır", "tacirlər qəzəblənirlər", "bütün yollarda soyğunçuluq güclənir", "məmurları cinayətkar çəkişmə işləri, əməlləri və intriqalar məşğul edir", "vəzifə tutmaq əvvəlkinə nisbətən müqayisə olunmaz dərəcədə alınıb-satılan olmuşdur". Bütün bunların təşkilində bəy və ağaların iştirak etməsi hökumət əleyhinə çevrilmiş çıxışların qüvvətlənməsinə gətirib çıxardı. 1844-1845-ci illərdə Şuşa, Nuxa və Quba qəzaları rayonunda vergilərin həddən artıq artmasından doğan kəndli həyəcanları baş verdi. Bu çıxışlar təkcə hökumət əleyhinə deyil, həm də yerli feodallara qarşı yönəlmişdi. Quba qəzasının bir qrup kəndlisi mülkədar Məmmədyusif bəyin xeyrinə vergiləri ödəməkdən və mükəlləfiyyətləri icra etməkdən müntəzəm olaraq boyun qaçırırdı. Məmmədyusif bəy qəza rəisinin adına şikayətində bildirirdi ki, kəndlilər "artıq 8 ildir ki, onu heç tanımaq belə istəmirlər". 1846-cı ildə həmin qəzanın Rustov kəndinin sakinləri öz sahibkarlarına qarşı çıxış etdilər. Kəndli həyəcanlarının yeni dalğası hökumətin yerli feodallarla yaxınlaşmasına zəmin yaradırdı. Həyəcanlar və çar hakimiyyətinə qarşı açıq çıxışların artmasından bərk təşvişə düşmüş I Nikolay yerli əhalinin islahatdan narazılığının səbəblərini aydınlaşdırmaq üçün xüsusi müfəttişləri - hərbi nazir qraf Çernışevi və Qafqaz Komitəsinin sədri statssekretar Rozeni Conubi Qafqaza göndərdi. 1840-cı il inzibati-məhkəmə islahatının fəal iştirakçıları olan Çernışev və Rozen günahı təkcə o zaman gözdən düşmüş Qanın üzərinə qoyaraq, bu islahatın uğursuzluğunu etiraf etməyə məcbur oldular. Belə izahat çar hökumətini də təmin edirdi.
Çar hökuməti bəy mülklərinin alınmasım dayandırmağa, sahibkarların hüquqlarını təsdiq edərək "müəyyən sahibkarlıq (bəylik -Red.) hüquqlarmı toxunulmaz saxlamağa və xəzinənin xüsusi mülkiyyətə iddialarından əl çəkməyə" məcbur oldu. Çarizm tərəfindən 40-cı illərin əvvəllərində elan olunmuş, yerli feodallarla münasibətlərin kəsilməsinə yönəldilmiş istiqamət tam
müvəffəqiyyətsizliyə uğradı. 1842-1846-cı illərdəki təftişin nəticəsində 1840-cı il inzibati-məhkəmə islahatında bir xeyli dəyişikliklər aparıldı. 1842-ci ildə Qafqaz işləri üzrə yeni ümumimperiya orqanları - hərbi nazirin sədrliyi altında xüsusi komitə və imperiya dəftərxanasının ayrıca IV şöbəsi yaradıldı. Bu
orqanlar mütləqiyyətin Zaqafqaziyadakı mövqelərinin möhkəmləndirilməsini təmin etməli idi. Çar hökuməti dağlılarla müharibəni tezliklə başa çatdırmaq və Qafqazda öz mövqelərini möhkəmləndirmək üçün Zaqafqaziya diyarının Baş idarəsi əvəzinə 1844-cü ildə Qafqaz canişinliyini təsis etdi. Canişin mütləqiyyətin "ali hüquqlarının" başlıca keşikçisi idi və ona müstəsna dərəcədə geniş səlahiyyətlər verilmişdi. I Nikolayın həddən artıq etibar etdiyi və mütləqiyyətin müstəmləkə siyasətini can-başla həyata keçirən qraf S.M.Vorontsov Qafqaz canişini təyin olundu. Keçmiş baş rəislərdən fərqli olaraq, canişinə diyar daxilində əvvəllər nazirlərə mənsub olan səlahiyyətlər verilmişdi. O, tam mülki və hərbi hakimiyyətə malik idi və bütün hallarda bilavasitə imperatora müraciət edə bilərdi. Canişinə bu qədər geniş səlahiyyətlər verilməsi heç də muxtar idarəçiliyinin təsisi demək deyildi. Əksinə, çar məhz canişin vasitəsi ilə Qafqaz kimi mürəkkəb, müxtəlif xalqlı diyarda öz siyasətini daha kəsərli surətdə həyata keçirməyə ümid bəsləyirdi. Diyarın inzibati-ərazi qurumunda aparılan dəyişikliklər də Zaqafqaziyada çar hakimiyyətinin güclənməsinə xidmət edirdi. 1846-cı il 14 dekabr tarixli fərmanla Gürcüstan-İmeretiya quberniyası və Xəzər vilayətinin yerində 4 quberniya - Tiflis, Kutaisi, Şamaxı, Dərbənd quberniyaları, sonralar - 1849-cu ilin iyununda isə İrəvan quberniyası yaradıldı [115]. Lakin bu inzibati-ərazi quruluşu da Azərbaycan, gürcü və erməni torpaqlarını nəinki müvafiq quberniyaların hüdudlarında birləşdirdi, əksinə onları daha da parçaladı. Beləliklə, məsələn, Azərbaycan ərazisinin ayrı-ayrı hissələri Kutaisi quberniyasından başqa bütün quberniyaların tərkibinə daxil edilmişdi. Xalq kütlələrinin müstəmləkə zülmünə və feodallar əleyhinə yönəlmiş çıxışlarını boğmaq üçün çar hökuməti həmçinin qəza məhkəmələrinin və inzibati- polis orqanlarının səlahiyyətlərini genişləndirdi və cəza siyasətini sərtləşdirdi. Həbs cəzasına məhkum olunmuşlar üçün cəza sistemi ilə yanaşı, məhkəmə tərəfindən bəraət qazandırılmış, lakin şübhə altında qoyulmuş şəxslər üçün 1842-ci ildə cəzalar, özü də kifayət qədər ağır cəzalar sistemi tətbiq olundu [116]. Bunun nəticəsində məhkəmədə bəraət verilmiş xslər həbsxanada saxlanıla bilər, məhkəmə tərəfindən şübhə altında qoyulanlar isə Qafqaz hakimiyyət orqanlarının qərarı ilə Sibirə - daimi məskunluğa sürgün oluna bilərdilər. Məsələn, 1844-cü ilin fevralında çar hökuməti qərara aldı ki, Zaqafqaziya diyarının baş rəisi məhkəmə tərəfindən şübhə altına alınmış şəxsləri 5 illiyə məhbus rotalarına göndərə, yaxud 8 illiyə Rusiyanın daxili quberniyalarına və həmişəlik Sibirə sürgün etmək kimi cəza tədbirlərini həyata keçirə bilər[117]. Yüklə 4,04 Mb. Dostları ilə paylaş:
|