1800-cü ilin sonunda İngiltərə nümayəndəsi Malkolm İrana gəldi və 1801-
ci ilin əvvəlində o bu dövlətlə müqavilə bağladı. Siyasi və ticarət müqavilələrini
bağlamaqla İngiltərə İranın daxili işlərinə qarışmaq imkanı əldə etdi. İngiltərə hər
hansı dövlətin İran üzərinə hücum edəcəyi təqdirdə şaha lazımi qədər xidmət
heyətilə birlikdə tələb olunan miqdarda hərbi xərc verməyi öz üzərinə götürürdü.
Ticarət müqaviləsi razılığa gələn tərəflərin tacirlərinə öz mallarını hər iki
dövlətin ərazisinə azad danışmaq hüququ veriridi. İngiltərə tacirlərinə İranın
istənilən şəhər və limanında məskən salmağa icazə verilir, Onların malları isə hər
cür vergilərdən azad olunurdu.
Müqavilələr ölkənin bazarını ingilis tacirlərinin üzünə geniş açır, İranı öz
müstəmləkə mülklərini genişləndirmək uğrunda mübarizədə İngiltərənin
antirussiyasətinin alətinə, öz müstəmləkəsini – Hindistanı kənar təcavüzlərdən
qorumaq, Zaqafqaziya barəsində özünün uzağa gedən planlarını həyata keçirmək
üçün meydana çevirirdi [1].
Çar hökuməti belə hesab etdi ki, bu müqavilə ilə növbədə Rusiyaya qarşı
yönəldilmişdir, ona görə də öz planlarının həyata keçirilməsinə hazırlaşdı. Lakin I
Pavelin öldürülməsindən və I Aleksadrın hakimiyyətə gəlməsindən sonra rəqiblərin
qüvvələr nisbəti dəyişdi. I Aleksadr Fransa ilə əlaqələri qırdı və İngiltərə ilə
yaxınlaşdı. Bu dövrdə təcavüzkar napoleinçu Fransanın mövcudluğu şəraitində
Rusiya ilə yaxınlaşmağı yüksək qiymətləndirən İngiltərə artıq İranı açıqca müdafiə
edə bilmirdi. Fransa bu vəziyyətdən dərhal istifadə etməyə imkanını əldən
verməyərək, Rusiya əleyhinə müqavilə bağlamağı şah İranına təklif etdi.
İngiltərə ilə yaxınlaşmasına baxmayaraq, I Aleksadr Cənubi Qafqaz
barədə öz planını həyata keçirməyi qərara aldı. O, hər şeydən əvvəl, Həştərxan-
Dərbənd-Bakı vasitəsilə rus qoşunlarının 1799-cu ildə yenidən daxil olduğu
Gürcüstanla əlaqə yaratmağa çalışırdı [2].
1801-ci il sentyabrın 12-də Kartli – Kaxetiya çarlığının Rusiyaya
birləşdirilməsi haqqında çar manifesti elan olunurdu. Rus qoşunları baş komandanı
və mülki hakim tərəfindən idarə olunan Tiflis quberniyası yaradıldı. Azərbaycan
ərazisinin də bir hissəsi – Kartli – Kaxetiya çarlığının vassal asılığında olan və
onunla birlikdə birləşdirilmiş Qazax, Borçalı, Şəmsəddin sultanlıqları bu
quberniyanın tərkibinə daxil edildi. Deməli, Gürcüstanın Rusiyaya birləşdirilməsi
ilə Azərbaycan torpaqlarının Rusiya tərəfindən istilasının başlanğıcı qoyuldu.
I Aleksadr bəzi xanların artıq Rusiya himayəsini qəbul etməyə məcbur
olması ilə məhdudlaşmağa qərara aldı. O digər xanlıqları da, ilk növbədə
Azərbaycanın Xəzəryani vilayətlərini ələ keçirməyə çalışı5rdı. I Aleksadr 1801-ci
ilin dekabrnda Qafqaz qoşunlarının baş komandanı general Knorrinqə yazırdı:
―Qonşu hakimlər və xalqlarla münasibət saxlayaraq, Rusiya tərəfdarlarınınn sayını
artırmağa çalışmalı. Xüsusən də üzərlərində hələlik Baba xanın (Fətəli şahın)
hakimiyyəti yaranmamış İrəvan, Gəncə, Şəki, Şirvan, Bakı və başqa xanlatrı cəlb
etməli‖[3].
Bu fərman müvafiq olaraq general Knorrinq 1802-ci ilin sentyabr-dekabr
aylarında Şimali Qafqazda, Georgiyevsk şəhərində siyasəti və ticarət məsələləri
üzrə danışıqlar üçün çar komandanlığının Şimali Azərbaycan xanlarının və
Qafqazın digər hakimlərinin nümayəndələri ilə görüşünü keçirdi. Danışıqlarda
Tərki şamaxılı, Qara Qaytaq usmisi, Tabasaran hakimi və digər dağlı hakimlərin
nümayəndələri ilə yanaşı, iki Azərbaycan xanlığəının – Quba və Talış xanlıqlarının
nümayəndələri də iştirak edirdilər [4]. Digər xanlıqların nümayəndələri görüşdə
iştirak etmirdi. Çünki buna qədər İran şahının nümayəndəsi İbrahimxəlil xanın
yanına gələrək Qarabağın tabe olmasını tələb etmişdi. Bakı xanına da belə tələb
verilmişdi.
İranın maneçiliyinə baxmayaraq, Georgiyevskidəki dörd aylıq danışıqlar
müvəffəqiyyətlə başa çatdı və 1802-ci il dekabrn 26-da müqavilə imzalandı.
Müqaviləyə görə, onu imzalayanlar İrana hücum edəcəyi təqdirdə ona qarşı
çıxmağı öz öhdələrinə götürürdülər. Müqavilə Zaqafqaziyada ticarətin
genişləndirilməsini. Xəzər dənizində gəmiçiliyin inkişaf etdirilməsini və s. Nəzərdə
tuturdu. Müqavilədə deyilir ki, onu imzalayanlar ―onların öz xahişlərinə görə
...Rusiya, ...himayəsinə‖ qəbul olunurlar.
Georgiyevsk müqaviləsi bağlandıqdan sonra çar hökuməti həmin
müqaviləyə etinasız yanaşmış Azərbaycan xanlıqlarının ərazilərini zəbt etmək
üçün hazırlaşmağa başladı.
Şimali Azərbaycanın çar Rusiyası tərəfindən istilası kimi mürəkkəb və
ziddiyyətli prosesin öz xüsusiyyətləri vardır.
Feodal hakimlər – xanlar yaxşı başa düşürdülər ki, öz qüvvələri ilə İran,
Rusiya kimi dövlətlərə müqavimət göstərməklə öz xanlıqlarını qoruyub saxlaya
bilməyəcəklər. Onlar Rusiyanın xanlıqların istiqlaliyyətini qoruyacağı barədə
verdiyi yalan vədlərə uyaraq, öz xanlıqlarının istiqlaliyyətini bu yolla
qoruyacaqlarını zənn edərək, bir tərəfdə rus himayəsini qəbul etməyə meyil etməli
olur, digər tərəfdən isə çarizmin vədlərinə qətiyyətsizlik göstərirdilər. Onların bəzi
yollarla İran və ya Türkiyə qoşunlarının basqın edəcəyi təqdirdə. Öz torpaqlarını
qarətdən və var-yoxdan çıxarılmasından müdafiə edə biləcəklərinə ümid
bəsləyirdilər. Eyni zamanda bu xanlar İrana və ya Türkiyəyə də meyil
göstərdiklərindən tərəddüd edir, öz mövqe və qərarlarını qəti müəyyənləşdirməyə
tələsmirdilər. Bu, hər şeydən əvvəl, xanların öz xanlıqlarının daxili idarəsində
müstəqillik saxlanılmasına əmin olmamaları ilə əlaqədar idi.
Rusiya ayrı-ayrı Azərbaycan xanlarının İran və Türkiyə təhlükəsindən
müdafiə edəcəyini vəd etsə də, bu heç də onun xanlıqlara müstəqillik vermək
niyyətində olması deyildi. O, bəzi mülahizələrə görə, xanlıqlar Rusiya himayəsinə
daxil olduqdan sonra bir müddət daxili idarədə xan hakimiyyətini saxlamağı, daxili
qayda və alətlərə əməl olunmasına təminat verməyi nəzərdə tuturdu. Bununla belə,
Azərbaycanın ayrı-ayrı feodal hakimlərinin Rusiyaya istilasına müqavimət göstərə
biləcəklərindən, habelə öz hüquq və imtiyazlarının bərpası uğrunda mübarizəni