"Əsasnamə"nin əsas maddələrindən biri kəndlilərin mükəlləfiyyətləri məsələsi
idi. Qanun kəndli mükəlləfiyyətlərinin müxtəlif növlərini, onların ödənilməsi və yerinə
yetirilməsi üsullarını ətraflı surətdə şərh edirdi.
Malcəhət - torpaq sahəsinin kəndlinin vəsaiti (iş heyvanı, kənd təsərrüfatı
alətləri, toxum) hesabına becərilməsi şərti ilə istənilən kənd təsərrüfatı bitkisi
məhsulunun sahibkarın xeyrinə ayrılan
1/
10
hissəsi əsas məhsulla toplanan
mükəlləfiyyət idi. "Əsasnamə" rəiyyətləri çoxdan bəri mövcud olmuş bir sıra digər
məhsulla toplanan mükəlləfiyyətlərdən azad edərək və ya onları malcəhətin ümumi
miqyasına daxil edərək, bu sahəyə nizamlayıcı əsas tətbiq edir və kəndlilərdən alınan
natural məhsulla toplanan vergiləri müəyyən dərəcədə azaldırdı. Kəndlilər öz pay
torpaqlannı sahibkarların iş heyvanı, alətləri və toxumundan istifadə edərək
becərdikləri təqdirdə, onlar məhsulun
1/
5
-dən çox olmayan hissəsini sahibkara verməli
idilər. Bu maddə feodal asılı kəndlilərinin rənc-bərlər (əkərlər) və nökərlər kimi
əvvəlki zümrələri, habelə var-yoxdan çıxmış rəiyyətlər ücün nəzərdə tutulmuşdur.
"Əsasnamə"yə görə, torpaq mülkiyyətçiləri onlara pay torpağı ayırmalı idi-lər. Torpaq
alan, lakin istehsal vasitələri olmayan bu kəndlilər "kömək" üçün feodala müraciət
etməli olurdular.
"Əsasnamə" kəndlilər üzərinə məhsul yığımından sonra üç gün ərzində
sahibkarın payını ayırmaq, feodal malikanənin hüdudlarında yaşayırsa, bu payı növbəti
üç gün, məhsul yığılan yerdən 50 verstdən uzaqda yaşadığı təqdirdə 15 gün ərzində
ona çatdırmaq vəzifəsini qoyurdu.
"Əsasnamə" məhsulla ödənilən vergi ilə yanaşı, kəndlilərin bəyin xeyrinə
işləyib-ödəmə rentasını yerinə yetirmələrini nəzərdə tuturdu. "Əsasnamə" hər kəndli
ailəsi üzərinə sahibkarın tələbi ilə öz iş eyvanı və alətlərilə ildə 18 gün ərzində onun
təsərriifatında işləmək üçün bir işçi vemək təhəddüdü qoyurdu. Mükəlləfiyyətin bu
növü, yəni biyar Azərbaycanda çoxdan bəri mövcud idi. Onun müddəti Azərbaycanın
heç bir qəzasında dəqiq müəyyən edilməmişdisə də heç yerdə kəndlilərin feodalın
xeyrinə işlədikləri günlərin sayı ―Əsasnamə"də göstərilmiş rəqəmin heç yarısına da
çatmırdı. "Əsasnamə" biyarın həcmini iki dəfədən çox artırdı və bununla da, əvvəlcə
mövcud olmuş mükəlləfiyyəti daha ağır və məşəqqətli etdi.
Hər ailədən işçi verməklə yanaşı, kəndlilər ildə bir-iki gün bütün kənd
cəmiyyəti ilə, elliklə sahibkar üçün işləyərək (əvrəz), feodalın göstərişinə görə, kənd
təsərrüfatı və ya suvarma işlərini yerinə yetirməyə borclu idilər. Əvrəz nəticəsində
yığılmış məhsul büsbütün feodalın xeyrinə gedirdi.
"Əsasnamə"yə görə kəndlilər elliklə sahibkar malikanələrində arxlar və
yollar çəkməli, köhnə tikililəri təmir etməli idilər. Bununla da "Əsasnamə" feodallara,
lazım gəldikdə, müftə işçi qüvvəsindən istifadə etməklə, özləri üçün xeyirli olan yol və
suvarma işlərini genişləndinnək imkanı verirdi. Əkinçiliklə və oturaq maldarlıqla
məşğul olan kəndlilər mal-qaranın sahibkar torpağında otarılmasının müqabilində
məbləği müəyyənləşdirilməmiş xüsusi pul vergisi - çöpbaşı ödəməli idilər, Çöpbaşı
"yerli adətlərə görə müəyyənləşdirilməmiş" qaydalar üzrə alınırdı. Bu da torpaq
sahibkatları tərəfindən özbaşmalıqlar üçün şərait yaradırdı.
"Əsasnamə"nin üç maddəsi müstəsna surətdə maldarlıqla məşğul olan
kəndlilərin mükəlləfiyyətlərini müəyyənləşdirirdi. Bu kəndlilər sahibkara, adətlərə
görə, çöpbaşı verməyə və hər ailə gümüş pulla 4 man. məbləğində pul vergisi
ödəməyə borclu idilər.
"Əsasnamə"yə görə, kəndlilər feodala nökərlər də (hər 10 həyət dən 1 kişi və
hər 15 həyətdən 1 qadın) verməli idilər. Qanun feodala kişi nökərlərindən həm çöl, həm
də ev işlərində istifadə etməyə icazə verirdi. "Kəndli əsasnamələri"nin nəşrinə qədər
də feodallar kəndliləri kişi nökərləri verməyə, lakin "Əsasnamə"də nəzərdə
tutulduğundan xeyli az miqdarda, məcbur edirdilər. Əvvəllər kəndlilər heç vaxt qadın
nökərlər vermirdilər. Çar müstəmləkəçilərinin özlərindən uydurduqları bu
mükəlləfiyyət Azərbaycan xalqının çoxəsrlik ənənələrinə hörmətsizlik idi və elə
dərin hiddət doğurdu tezliklə ləğv edildi.
"Əsasnamə" sahibkarlara onların torpaqlarında yaşayan kəndlilər üzərində
polis və məhdud məhkəmə hakimiyyəti verirdi. "Əsasnamə"yə görə, torpaq
mülkiyyətçiləri onların torpaqlarında yaşayan kəndlilərin "farağatlığına, ədəb-
ərkanına və əxlaqına" nəzarət etməli idi. Feodal həmçinin kəndlilər arasındakı
çəkişmələr üzrə çıxarılmış (bu çəkişmələri kəndlilər içərisindən seçilmiş adamlar
həll edirdilər) cinayət cəzası tələb etməyən qərarları təsdiqləyirdi. Polis və məhdud
məhkəmə hakimiyyətinin feodalın şəxsində birləşdirilməsi onun kəndlilər üzərində
hakimiyyətini gücləndirirdi. O hər hansı bir qanun pozuntusuna görə, istənilən
kəndlini məsuliyyətə cəlb edə bilərdi. Kəndlilərin şəxsiyyəti üzərində feodala belə
hakimiyyətin verilməsi, kəndlilər tərəfindən mükəlləfiyyətlərin yerinə yetirilməsi
zamanı sahibkarların özbaşınalıqları üçün geniş imkanlar açırdı. Bütün bunlardan
əlavə, "Əsasnamə" kəndlilər tərəfindən seçilən kətxudaların təsdiq olunmasını da
sahibkarların nəzarətinə verirdi. "Əsasnamə" kəndlilərin "şəxsən azad və digər
sahibkarın yanına keçmək hüququna malik olmalarını" etiraf edirdi. Lakin bu
hüquq birincisi, kəndlilər tərəfindən adambaşına ən azı 5 desyatin torpaq satın
alınmasından, ikincisi, kəndlinin həm tərk etdiyi, həm də onu qəbul edən kənd
cəmiyyətlərinin, habelə torpağında bu keçmənin baş verdiyi feodalın razılığından
asılı vəziyyətdə qoyulurdu. Bütün hallarda, bunlardan əlavə, kəndlilərin öz
mükəlləfiyyətlərini tamamilə yerinə yetirmələri və "diyarın baş rəisinin", yəni
canişinin özünün icazəsi tələb olunurdu. Keçmiş xanlar və onların qohumlarımn
torpaqlarında yaşayan kəndlilərin, habelə xan nökərlərinin başqa yerə keçməsi
daha artıq dərəcədə çətinləşdirildi. 15 il keçəndən sonra da Bakı qubernatoru qeyd
edirdi ki, 1847-ci ildən etibarən kəndlilərin bəy torpaqlarından xəzinə torpaqlarına
keçmə-si halları məhdud xarakter daşıyır [126].
Çar müstəmləkəçiləri ağır mükəlləfiyyətlər yükünü kəndlilər üzərinə
yıxaraq, zorakı və əsarətçi dövlət aparatını feodalların mənafeyinin mühafizəsinə
səfərbər etdilər. "Əsasnamə" yerli hakimiyyət orqanları qarşısında kəndlilərin