Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi a. Bakixanov adina tariX İnstitutu
Yüklə 4,04 Mb. Pdf görüntüsü
|
feodalların xeyrinə mükəlləfiyyətləri müntəzəm yerinə yetirmələri və onlara tabc olmalarına nəzarət etmək vəzifəsini qoyurdu. Hakimiyyət orqanları sahibkar-lardan şikayət alındığı təqdirdə onlara "...yardım və kömək" göstərməyə borclu idilər. "Əsasnamə" feodallara öz mülklərində polis qayda-qanunlarını qorumaq və kəndli çıxışlarını silah gücünə boğaraq vəzifəsini həvalə edirdi. Ağalar və kəndlilər arasındakı münasibətləri müəyyənləşdirən 1847-ci il 28 dekabr ―Əsasnamə‖si də eynilə belə prinsiplərə əsaslanırdı. 1838-ci ildə Rusiya quberniyalarının töycü verən kəndlilərinin idarə olunması sahəsində islahat keçirildi [127]. Bu islahat tezliklə Cənubi Qafqaz diyarına da şamil edildi. Zaqafqaziya diyarında dövlət əmlaklarının idarə olunması haqqında 1841 -ci il 5 yanvar tarixli qanun 1838-ci il islahatının başlıca prinsiplərinə əsaslanırdısa da, bu qanunlar arasında mühüm fərqlər də var idi [128]. Daxili Rusiya quberniyaları ilə müqayisədə Cənubi Qafqazda dövlət kəndinin idarə olunması xeyli sadələşdirilmişdi. 1841-ci il qanununun ən mühüm fərqi ondan ibarət idi ki, dövlət əmlakı nazirliyinin orqanları daxili quberniyalardakına nisbətən Cənubi Qafqazda xeyli məhdud hüquqlara malik idi. 1841-ci il qanununa görə, Gürcüstan-İmeretiya quberniyası və Xəzər vilayətində iki dövlət əmlakı palatası yaradıldı. Dövlət kəndinə aid olan mühüm məsələlərin həlli palataların əlindən alındı və diyarın baş rəisinin ixtiyarına verildi. 1838-ci il qanunu ilə quberniyalarda yaradılmış, geniş hüquqlar verilmiş dairə rəisləri vəzifəsinin yerində 1841-ci il qanunu Zaqafqaziyada qəza qəyyumları (popeçitel) vəzifəsi tətbiq edərək, onların üzərinə məhdud, ikinci dərəcəli vəzifələr qoydu. Dövlət kəndlilərinin idarə olunması üzrə bütün başlıca və əsas səlahiyyətlər qəza rəislərinin ixtiyarına verilirdi. Qanunun 61-ci maddəsində deyilirdi: "Qəza rəisinin hakimiyyəti azad kəndlilərin (dövlət kəndlilərinin -Red.) idarə olunması üzrə bütün fəaliyyət dairəsini əhatə edir və bu baxımdan həmin idarənin həm polis, hom də sərəncamverici və təsərrüfatçılıq hissələri qəza rəisinin şəxsində birləşir" [129]. 1838-ci il qanununa edilmiş mühüm düzəlişlər, görünür ki, qa- nunvericinin qəzadakı hakimiyyəti bütün dolğunluğu ilə bir vəzifəli şəxsin- qəza rəisinin əlində cəmləşdirmək istəyi ilə izah olunurdu. Belə vəziyyət istismar olunan əhali kütlələrini tabeçilikdə saxlamaq və müstəmləkəçilik siyasətini müvəffəqiyyətlə yerinə yetirmək üçün ən əlvcrişli şərait yaratmalı idi.
III FƏSĠL MƏDƏNĠYYƏT § 1. XALQ MAARĠFĠNĠN VƏZĠYYƏTĠ Şimali Azərbaycan Rusiya tərəfindən işğal edildikdən sonra çar hökuməti ölkədə öz siyasi və iqtisadi mövqelərinin möhkəmlənməsinə yardım etməyə qadir olan məmurlar ordusu hazırlamağı təmin edən yeni xalq təhsili sisteminin tətbiq edilməsi zərurəti ilə də qarşılaşdı. Çarizmin Azərbaycandakı məktəb siyasəti ona məxsus bütün mənfi xüsusiyyətləri ilə birlikdə Rusiyanın milli müstəmləkə siyasətinin bir hissəsi idi. Bununla belə o, obyektiv olaraq, gələcəkdə Azərbaycan əhalisinin yeni, mütərəqqi yolla təhsil alması üçün zəmin hazırladı. Bu dövr Azərbaycan xalqının maarifçilik tarixində ibtidai rus məktəblərinin təşkili ilə yanaşı, ənənəvi təhsil formalarının inkişafı ilə xarakterizə olunur. Şimali Azərbaycanm işğalından sonra da ibtidai təhsil bütövlükdə müsəlman ruhanilərinin ixtiyarında olan, buna görə də dini dünyagörüşünün mənbəyinə çevrilən məktəblərdə - mollaxanalarda cəmləşmişdi. Bir çox məktəblər çoxillik tarixə malik idi. Məsələn, Şuşadakı İbrahim xan məscidi nəzdində əsası 1801-ci ildə qoyulmuş məktəb XIX yüzilliyin ikinci yarısında da fəaliyyət gös-tərmişdi [1]. Əldə olan məlumatlara görə, 1842-ci ildə Bakı, Quba, Qarabağ, Şəki, Şirvan və Talış qəzalarında məscidlərin nəzdində 502 məktəb, onların isə 534 müəllimi və 5242 şagirdi var idi [2]. Məscidlərin nəzdində olmayan məktəblərin sayı xüsusilə çox idi, onlar demək olar ki, hər bir kənddə var idi. Məktəblərdə zümrə məhdudiyyəti olmadan müxtəlif yaşlı oğlanlar oxuyurdular. Bəzi hallarda qızlar üçün məktəblərə də təsadüf olunurdu. Yüzilliyin 30-cu illərindo Bakının qala hissəsindəki iki məktəbdə qadın mollaların başçılığı altında varlı ailələrdən 25 qız oxuyurdu [3]. Məktəblərdə təhsil haqqı valideynlərin vəziyyətindən asılı olaraq, ayda 10- 20 qəpikdən 1-2 manata qədər [4], yaxud natura ilə ödənilirdi. Məktəblər heç bir sanitar-gigiyenik tələblərə cavab vermirdi, müəyyən olunmuş proqram və təhsil müddəti yox idi, tədris ərəb əlifbasının mənimsənilməsindən və duaların əzbərlənməsindan başlanır, bundan sonra isə təhsilin başlıca obyekti olan ―Quran‖ tədris edilirdi. Bunun ardınca savadlı olmağın əsas əlamətlərindən hesab edilən ərəb və fars dillərində mətnlərin oxunması başlanırdı. Fars dili ədəbi dil hesab edilir, ondan şəxsi və işgüzar yazışmalarda da istifadə olunurdu. Məktəblərdə ən geniş yayılmış tədris vəsaiti Sədinin ―Gülüstan‖ və ―Bustan‖ Nizaminin ―Leyli və Məcnun‖u, Hafizin ―Divan‖ı və ―Tarixi-Nadir‖ [5] (İran şahı Nadirin döyüş qəhrəmanlıqlarını tərənnüm edən əsər), dini məzmunda müxtəlif kitablar idi. Adları çəkilən əsərlərin dili çox qəliz olduğu üçün uşaqların onları qavra- masında çətinlik törənirdi. Kitabların oxunmasına müəllim tərəfindən tərtib edilən fars
Yüklə 4,04 Mb. Dostları ilə paylaş:
|