olunmuşdur [59]. Əsər rus şərqşünasları arasında xeyirxahlıqla qarşılanmış və
Rusiyada fars dilinin tədrisnə daxil edilmişdi.
Tiflis məktəblərində Şərq dillərinin tədris edən Mirzə ġəfi Vazeh və
Fazil xan ġeyda da ədəbi tədqiqatla məşğul olurdular.
Azərbaycanın şərqşünas alimlərinin yaradıcılıq qabiliyyətlərinin üzrə
çıxarılmasında və inkişafında Peterburq və Kazan universitetləri böyük rol
oynamışlar. Gəncədə doğulmuş Mirzə Cəfər TopçubaĢov (1790-1869)
Peterburqun şərqşünas dairələrində böyük alim kimi şöhrət qazanmışdı. O, əlli
ildən çox paytaxtın ali məktəblərində fars və türk dillərindən dərs demiş, bunun 20
ilini (1829-cu ildən 1849-cu ilə qədər) ancaq Peterburq Universitetində işləmişdi.
O, 20 ilə yaxın Rus Arxeologiya Cəmiyyətinin Şərq numizmatikası şöbəsinə
başçılıq etmiş, Britaniya Kral Asiya Cəmiyyətinin həqiqi üzvü olmuşdu. ―Fars
müntəxabatı‖ (―Teleskop‖, XXI c.-M., 1834), ―Qədim dövrlərdənTeymurləngə
qədər monqolların tarixi‖ (―Teleskop‖, 1834, №2, 30) kimi tədqiqatlar, həmçinin
―Nadir şahın ölümündən sonra Gürcüstandakı hadisələr haqqında‖ maraqlı əsər və
s. [60]. Topçubaşovun qələminə məxsusdur. Qeyri-adi bədii istedada malik olan
M.C.Topçubaşov fars və türk dillərində şeirlər də yazmış, A.Mitskeviçin ―Krım
sonataları‖ poemasını rus dilindən fars dilinə tərcümə etmişdi [61].
Zəmanəmizə qədər öz elmi əhəmiyyətini itirməyən çoxlu fundamental
əsərlərin müəllifi, dünya şöhrətli şərqşünas alim Kazımbəy Məhəmməd Əli Hacı
Qasım oğlu (22.6.1802. Rəşt – 27.11.1870. Peterburq) Azərbaycanda yaşamış alim
şərqşünaslıq elminin inkişafına xüsusilə böyük töhfə vermişdir. M.Kazımbəyin
bütün yaradıcılıq fəaliyyəti Kazan (1826-1849-cu illər) və Peterburq (1849-1870-ci
illər) universitetlərinindivarları arasında keçmişdir. Onun elmi maraq dairəsi qeyri-
adi dərəcədə geniş idi – filologiya, tarix, din, mədəniyyət, qanunşünaslıq,
müsəlman Şərqinin coğrafiyası. Kazım bəyin əsərləri dünyanın bir çox dillərinə
tərcümə edilmiş, elə müəllifin özü də fars, ərəb, türk, rus, ingilis, fransız dillərində
sərbəst yazır və oxuyurdu. Kazım bəyin əsərləri arasında ―Türk-tatar dilinin
qrammatikası‖ (Kazan, 1839), ―Müsəlman qanunşünaslığı kursu‖ (Kazan, 1845),
―Firdovsiyə görə fars mifologiyası‖ (SPb, 1848), ―Dərbəndnamə‖ (SPb, 1851),
―Quranın tam konkordansı‖ (SPb, 1859), ―Müridizm və Şamil‖ (SPb, 1859), ―Bab
və babilər‖ (SPb, 1865) və başqaları özlərinin sanballığı ilə fərqlənirlər.
Kazım bəy ―Türk-tatar dilinin qrammatikası‖ əsəri Demidov mükafatına
layiq görülmüşdü. Bu əsərdə o, türk dili ilə yanaşı, Azərbaycan dilinin də elmi
prinsiplərini və qaydalarını işləyib hazırlamışdır.
Kazım bəy Şərqin maariflənməsinə xeyli güc və enerji sərf edirdi və əmin
idi ki, ―orada sivilizasiya ruhu gizlənmişdir‖.
Kazım bəy N.İ.Lobaçevski, L.N.Tolstoy, N.Q.Çernışevski və Rusiyanın
digər qabaqcıl adamları ilə tanış idi və onlarla əlaqə saxlayırdı. O, A.S.Puşkinin
―Bağçasaray fontanı‖ poemasını rus dilindən Azərbaycan dilinə tərcümə etmişdi.
Kazım bəy Rusiyanın bir çox Şərq elmi cəmiyyətlərinin həqiqi üzvü idi. O,
Rusiyanın, Qərbi Avropa və Amerikanın şərqşünasları arasında xüsusi hörmətə
malik idi. Onun haqqında yazılmış nekroloqda deyilirdi: ―Nə qədər ki, Şərq
haqqında məlumatlar işlənəcək – bu isə heç vaxt dayandırılmayacaq – Kazım bəyin
adı hörmətlə çəkiləcək‖ [62].
Kazım bəyin kiçik qardaşı Əbdül Səttar Kazım bəy Kazan
Universitetetində türk-tatar dilinin mühazirəçisi olmuşdu [63].
Şimali Azərbaycanın Rusiya, Qərbi Avropa və müsəlman Şərqi ilə iqtisadi
və mədəni əlaqələrini genişlənməsi kosmoqrafik elmlərin dirçəlməsinə və
inkişafına yardım göstərirdi. Görkəmli coğrafiyaşünas – səyyah, ―Riyaz əl-
Siyahət‖ (―Səyahət gülşəni‖), ―Büstan əs-Siyahət‖ (―Səyahət bağı‖) kimi məşhur
əsərlərin müəllifi Zeynalabdin ġirvani 30-cu illərin əvvəllərində özünün Yaxın və
Orta Şərqə, Hindistana, Ərəbistana, Şimali Afrikaya səyahətlərinin təsvirini başa
çatdırır. Hər şeyə böyük maraq göstərən və müşahiçilik istedadına malik olan
səyyah öz ömrünün yarıdan çoxunu səyahətlərdə keçirmiş, bütün gördüklərini və
öyrəndiklərini orta əsr coğrafiyaçılarını yarıməfsanəvi təsvirlərindən əsaslı surətdə
fərqlənən əsərlərində təqdim etmişdir. Bu əsərlərdə müəllif öz həmvətənlərini
müsəlman dünyasının və demək olar ki, bütün ölkə və xalqların coğrafiyası,
etnoqrafiyası, tarixi, sosial-mədəni həyatı ilə tanış edir [64].
A.Bakıxanov fars dilində yazdığı ―Kəşf ul-Qəraib‖, ―Əsrarəl-Məlakut‖
(―Səma şahlığının sirləri‖), ―Ümumi coğrafiya‖ əsərləri XIX yüzilliyin birinci
yarısında Azərbaycanın kosmoqrafik ədəbiyyatına mühüm töhfə oldu. Bu
əsərlərdən birincisi, Amerikanın kəşf olunmasına, onun ölkələrinin və ərazisinin
təsvirinə, ikincisi, dünyanın Heliosentrik sisteminin müdafiəsinə, günəş sistemi
cisimlərinin fiziki təbiətinin və quruluşunun izahına, üçüncüsü isə dünyanın fiziki,
siyasi, iqtisadi xəritəsinin işıqlandırılmasına həsr olunmuşdur. A.Bakıxanovun
kosmoqrafiyaya dair əsərlərini öz dövrü üçün mühüm əhəmiyyəti var idi [65].
Yerin və digər planetlərin Günəş ətrafında fırlanmasını sübut edən
A.Bakıxanov islamın müddəalarını təkzib edir, onun öz sözləri ilə desək,
―mücərrəd elmlərlə ənənələrə kor-koranə riayət edən‖ köhnə müsəlman
kosmonoqrafiyasını rədd edir. Yeni dünyanı riyaziyyat, mexanika, astronomiya
elmlərinin nəticələrinə riayət olunmasına tələb edirdi. Kainatın quruluşunun
izahında onun özü Kopernik, Qaliley, Nyuton və b. kəşflərinə istinad edirdi.
Rus Coğrafiya Cəmiyyətinin Qafqaz şöbəsinin üzvləri coğrafiya ilə
məşğul olurdular. Onlardan birincisi, rus coğrafiya ədəbiyyatından istifadə edərək
―Yeni dünyanı kəşf edən Xristofor Kolumbun tarixi‖ əsərini yazmış [66], ikincisi
isə Məkkə səfərindən sonra ərəb Şərqi ölkələrinin və xalqlarının coğrafiya və
etnoqrafiyasına dair çoxlu məlumat verən ―Yol qeydləri‖ni tərtib etmişdir [67].
XIX yüzilliyin birinci yüzilliyin birinci yarısında elm və sosial təcrübə ilə
sıx əlaqədə fəlsəfi fikir də inkişaf edir. Bu dövrdə Azərbaycan fəlsəfəsinin başlıca
problemi orta əsr ərəb müsəlman fəlsəfi konsepsiyaları idi. Lakin bununla belə,
ölkənin sosial-iqtisadi tələbatını yeni təhsil və tərbiyə sisteminin, cəmiyyətin