Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi a. Bakixanov adina tariX İnstitutu



Yüklə 4,04 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə58/189
tarix24.12.2017
ölçüsü4,04 Mb.
#18030
1   ...   54   55   56   57   58   59   60   61   ...   189

olunmuşdur  [59].  Əsər  rus  şərqşünasları  arasında  xeyirxahlıqla  qarşılanmış  və 

Rusiyada fars dilinin tədrisnə daxil edilmişdi. 

Tiflis  məktəblərində  Şərq  dillərinin  tədris  edən  Mirzə  ġəfi  Vazeh    və 

Fazil xan ġeyda da ədəbi tədqiqatla məşğul olurdular. 

Azərbaycanın  şərqşünas  alimlərinin  yaradıcılıq  qabiliyyətlərinin  üzrə 

çıxarılmasında  və  inkişafında  Peterburq  və  Kazan  universitetləri  böyük  rol 

oynamışlar.  Gəncədə  doğulmuş  Mirzə  Cəfər  TopçubaĢov  (1790-1869) 

Peterburqun  şərqşünas  dairələrində  böyük  alim  kimi  şöhrət  qazanmışdı.  O,  əlli 

ildən çox paytaxtın ali məktəblərində fars və türk dillərindən dərs demiş, bunun 20 

ilini  (1829-cu  ildən  1849-cu  ilə  qədər)  ancaq  Peterburq  Universitetində  işləmişdi. 

O,  20  ilə  yaxın  Rus  Arxeologiya  Cəmiyyətinin  Şərq  numizmatikası  şöbəsinə 

başçılıq  etmiş,  Britaniya  Kral  Asiya  Cəmiyyətinin  həqiqi  üzvü  olmuşdu.  ―Fars 

müntəxabatı‖  (―Teleskop‖,  XXI  c.-M.,  1834),  ―Qədim  dövrlərdənTeymurləngə 

qədər  monqolların  tarixi‖  (―Teleskop‖,  1834,  №2,  30)  kimi  tədqiqatlar,  həmçinin 

―Nadir şahın ölümündən sonra Gürcüstandakı hadisələr haqqında‖ maraqlı əsər və 

s.  [60].  Topçubaşovun  qələminə  məxsusdur.  Qeyri-adi  bədii  istedada  malik  olan  

M.C.Topçubaşov  fars  və  türk  dillərində  şeirlər  də  yazmış,  A.Mitskeviçin  ―Krım 

sonataları‖ poemasını rus dilindən fars dilinə tərcümə etmişdi [61]. 

Zəmanəmizə  qədər  öz  elmi  əhəmiyyətini  itirməyən  çoxlu  fundamental 

əsərlərin müəllifi, dünya şöhrətli şərqşünas alim Kazımbəy Məhəmməd Əli Hacı 

Qasım oğlu (22.6.1802. Rəşt – 27.11.1870. Peterburq) Azərbaycanda yaşamış alim 

şərqşünaslıq  elminin  inkişafına  xüsusilə  böyük  töhfə  vermişdir.  M.Kazımbəyin 

bütün yaradıcılıq fəaliyyəti Kazan (1826-1849-cu illər) və Peterburq (1849-1870-ci 

illər) universitetlərinindivarları arasında keçmişdir. Onun elmi maraq dairəsi qeyri-

adi  dərəcədə  geniş  idi  –  filologiya,  tarix,  din,  mədəniyyət,  qanunşünaslıq, 

müsəlman  Şərqinin  coğrafiyası.  Kazım  bəyin  əsərləri  dünyanın  bir  çox  dillərinə 

tərcümə edilmiş, elə müəllifin özü də fars, ərəb, türk, rus, ingilis, fransız dillərində 

sərbəst  yazır  və  oxuyurdu.  Kazım  bəyin  əsərləri  arasında  ―Türk-tatar  dilinin 

qrammatikası‖  (Kazan,  1839),  ―Müsəlman  qanunşünaslığı  kursu‖  (Kazan,  1845), 

―Firdovsiyə  görə  fars  mifologiyası‖  (SPb,  1848),  ―Dərbəndnamə‖  (SPb,  1851), 

―Quranın tam konkordansı‖ (SPb, 1859), ―Müridizm və Şamil‖ (SPb, 1859), ―Bab 

və babilər‖ (SPb, 1865) və başqaları özlərinin sanballığı ilə fərqlənirlər. 

Kazım  bəy  ―Türk-tatar  dilinin  qrammatikası‖  əsəri  Demidov  mükafatına 

layiq  görülmüşdü.  Bu  əsərdə  o,  türk  dili  ilə  yanaşı,  Azərbaycan  dilinin  də  elmi 

prinsiplərini və qaydalarını işləyib hazırlamışdır. 

Kazım bəy Şərqin maariflənməsinə xeyli güc və enerji sərf edirdi və əmin 

idi ki, ―orada sivilizasiya ruhu gizlənmişdir‖. 

Kazım  bəy  N.İ.Lobaçevski,  L.N.Tolstoy,  N.Q.Çernışevski  və  Rusiyanın 

digər  qabaqcıl  adamları  ilə  tanış  idi  və  onlarla  əlaqə  saxlayırdı.  O,  A.S.Puşkinin 

―Bağçasaray  fontanı‖  poemasını  rus  dilindən  Azərbaycan  dilinə  tərcümə  etmişdi. 

Kazım  bəy  Rusiyanın  bir  çox  Şərq  elmi  cəmiyyətlərinin  həqiqi  üzvü  idi.  O, 



Rusiyanın,  Qərbi  Avropa  və  Amerikanın  şərqşünasları  arasında  xüsusi  hörmətə 

malik  idi.  Onun  haqqında  yazılmış  nekroloqda  deyilirdi:  ―Nə  qədər  ki,  Şərq 

haqqında məlumatlar işlənəcək – bu isə heç vaxt dayandırılmayacaq – Kazım bəyin 

adı hörmətlə çəkiləcək‖ [62]. 

Kazım  bəyin  kiçik  qardaşı  Əbdül  Səttar  Kazım  bəy  Kazan 

Universitetetində türk-tatar dilinin mühazirəçisi olmuşdu [63]. 

Şimali Azərbaycanın Rusiya, Qərbi Avropa və müsəlman Şərqi ilə iqtisadi 

və  mədəni  əlaqələrini  genişlənməsi  kosmoqrafik  elmlərin  dirçəlməsinə  və 

inkişafına  yardım  göstərirdi.  Görkəmli  coğrafiyaşünas  –  səyyah,  ―Riyaz  əl-

Siyahət‖  (―Səyahət  gülşəni‖),  ―Büstan  əs-Siyahət‖  (―Səyahət  bağı‖)  kimi  məşhur 

əsərlərin müəllifi Zeynalabdin ġirvani 30-cu illərin əvvəllərində özünün Yaxın və 

Orta  Şərqə,  Hindistana,  Ərəbistana,  Şimali  Afrikaya  səyahətlərinin  təsvirini  başa 

çatdırır.  Hər  şeyə  böyük  maraq  göstərən  və  müşahiçilik  istedadına  malik  olan 

səyyah  öz  ömrünün  yarıdan  çoxunu  səyahətlərdə  keçirmiş,  bütün  gördüklərini  və 

öyrəndiklərini orta əsr coğrafiyaçılarını yarıməfsanəvi təsvirlərindən əsaslı surətdə 

fərqlənən  əsərlərində  təqdim  etmişdir.  Bu  əsərlərdə  müəllif  öz  həmvətənlərini 

müsəlman  dünyasının  və  demək  olar  ki,  bütün  ölkə  və  xalqların  coğrafiyası, 

etnoqrafiyası, tarixi, sosial-mədəni həyatı ilə tanış edir [64]. 

A.Bakıxanov  fars  dilində  yazdığı  ―Kəşf  ul-Qəraib‖,  ―Əsrarəl-Məlakut‖ 

(―Səma  şahlığının  sirləri‖),  ―Ümumi  coğrafiya‖  əsərləri  XIX  yüzilliyin  birinci 

yarısında  Azərbaycanın  kosmoqrafik  ədəbiyyatına  mühüm  töhfə  oldu.  Bu 

əsərlərdən  birincisi,  Amerikanın  kəşf  olunmasına,  onun  ölkələrinin  və  ərazisinin 

təsvirinə,  ikincisi,  dünyanın  Heliosentrik  sisteminin  müdafiəsinə,  günəş  sistemi 

cisimlərinin fiziki təbiətinin və quruluşunun izahına, üçüncüsü isə dünyanın fiziki, 

siyasi,  iqtisadi  xəritəsinin  işıqlandırılmasına    həsr  olunmuşdur.  A.Bakıxanovun 

kosmoqrafiyaya dair əsərlərini öz dövrü üçün mühüm əhəmiyyəti var idi [65]. 

Yerin  və  digər  planetlərin  Günəş  ətrafında  fırlanmasını  sübut  edən 

A.Bakıxanov  islamın  müddəalarını  təkzib  edir,  onun  öz  sözləri  ilə  desək, 

―mücərrəd  elmlərlə  ənənələrə  kor-koranə  riayət  edən‖  köhnə  müsəlman 

kosmonoqrafiyasını  rədd  edir.  Yeni  dünyanı  riyaziyyat,  mexanika,  astronomiya 

elmlərinin  nəticələrinə  riayət  olunmasına  tələb  edirdi.  Kainatın  quruluşunun 

izahında onun özü Kopernik, Qaliley, Nyuton və b. kəşflərinə istinad edirdi. 

Rus  Coğrafiya  Cəmiyyətinin  Qafqaz  şöbəsinin  üzvləri  coğrafiya  ilə 

məşğul olurdular. Onlardan birincisi, rus coğrafiya  ədəbiyyatından istifadə edərək 

―Yeni dünyanı kəşf edən Xristofor Kolumbun tarixi‖  əsərini yazmış [66], ikincisi 

isə  Məkkə  səfərindən  sonra  ərəb  Şərqi  ölkələrinin  və  xalqlarının  coğrafiya  və 

etnoqrafiyasına dair çoxlu məlumat verən ―Yol qeydləri‖ni tərtib etmişdir [67]. 

XIX yüzilliyin birinci yüzilliyin birinci yarısında elm və sosial təcrübə ilə 

sıx əlaqədə fəlsəfi fikir də inkişaf edir. Bu dövrdə Azərbaycan fəlsəfəsinin başlıca 

problemi  orta  əsr  ərəb  müsəlman  fəlsəfi  konsepsiyaları  idi.  Lakin  bununla  belə, 

ölkənin  sosial-iqtisadi  tələbatını  yeni  təhsil  və  tərbiyə  sisteminin,  cəmiyyətin 



Yüklə 4,04 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   54   55   56   57   58   59   60   61   ...   189




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©genderi.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

    Ana səhifə