davam etdirəcəklərindən ehtiyat edən Rusiya əlavə də həyata keçirmək barəsində
fikirləşirdi. Bu illərdə qədim gürcü zadəgan nəslindən çıxmış, 1802-ci ilin
sentyabrında Qafqazın Baş komandanı təyin edilən general P.D.Sisianov Cənubi
Qafqazda müstəmləkə siyasətinin icraçısı oldu. Çar hökuməti Cənubi Qafqazdakı
bütün mülki-hərbi hakimiyyəti qafqazlı Sisianova etibaer edərək, onun vasitəsilə
Qafqazı sakitləşdirməyə ümid bəsləyirdi. Sisianov isə Azərbaycan xalqına özünün
nifrət edici və amansız münasibəti ilə fərqlənirdi. Azərbaycanın Rusiya tərəfindən
işğalının gedişində onun bir çox Azərbaycan xanlarına göndərdiyi alçaldıcı
məktublar buna dəlaət edir.
Çar hökuməti Şərqi Gürcüstan ərazisindən hücum meydanı kimi istifadə
edərək, özünün Azərbaycan barəsindəki planlarını həyata keçirməyə başladı. Bu
siyasətin keçiricisi general Sisianov Car-Balakən camaatının ələ keçirilməsinə
böyük əhəmiyyət verirdi. Çünki bu ərazi rus qoşunlarının Gürcüstandan
Azərbaycanın içərilərinə doğru uzanan yolun üstündə idi. Rus qoşunları 5 minlik
gürcü qoşunu ilə birlikdə Car-Balakəndə yerli əhalinin müqaviməti ilə rastlaşdı.
Gürcüstanda antirus, iranpərəst dairələrə başçılıq edən və öz hakimiyyətinin
bərpasına çalışan gürcü şahzadəsi Aleksadr isə silahlı dəstəsi ilə Cara gəldi. Qanıq
(Alazan) çayı sahilində döyüş baş verdi. Müqaviməti qırdıqdan sonra general
Qulyakov heç bir hərbi ehtiyac olmadan Balakəni yandırdı. Martın 29-da Car fəth
olundu. 1803-cü ilin aprelin 12-də Car-Balakənin 9 nəfərdən ibarət səlahiyyətli
nümayəndə heyəti Tiflisə general Sisianovun yanına getdi. Burada onlarla Car-
Balakən camaatının Rusiyanın hakimiyyəti altına alınması barədə saziş bağlandı.
Sazişin şərtlərinə görə, carlılar çar xəzinəsinə ipəklə xərac ödəməli,
sədaqət əlaməti olaraq verməli, öz ərazilərində rus qoşunlarının yerləşdirməli
idilər. Carlıların şahzadə Aleksadrı və onun əlaltılarını qəbul etməmək və öz
içərilərində gizlətməmək barədə tərəddüdü sazişdə xüsusi qeyd olunurdu. Lakin
camaatın iradəsinin dəyişməz olaraq qaldığını və əhalinin itaət şərtlərini yerinə
yetirmədiyini görən general Qulyakov 1804-cü ilin yanvarında yenidən Cara
soxuldu. Car yenidən fəth olundu və yandırıldı. Sonra rus qoşunları Zaqatalaya
doğru yeridilər və Zaqatala yaxınlığındakı dərədə carlılar tərəfindən hücuma məruz
qaldılar. Qanlı döyüşdə carklılar üstünlük qazanıb qələbə çaldılar. Rus qoşunlarının
salamat qalmış hissəsi Muxax kəndinə geri çəkildi, general Qulyakov isə
öldürüldü.
1803-cü ilin martında müqavimət göstərmiş adamların əfv olunması
barədə carlıların xahişini rədd etmiş Sisianovun şəxsi hərəkəti Carda baş vermiş
hadisələrdə az rol oynamadı. O, nəinki əfv etmədi, əksinə öz məktubunda alçaldıcı
şəkildə yazdı: ―Kafir əclaflar... İstəyirsiniz ki, mən sizə inanım və əfv edim. Siz
mənim gəlməyimi gözləyəcəksiniz və orada mən sizin bütün evlərinizi
yandıracağam, sizi yandıracağam, uşaqlarınız və arvadlarınızın içalatını dartıb
çıxaracağam‖ [5].
Carlılar yenidən hücuma keçmiş rus qoşunlarına müqaviməti davam
etdirməyin qeyri-mümkünlüyünü və faydasızlığını görərək təslim oldular.
Car-Balakən camaatının fəthindən sonra qonşu İlisu soltanlığı da Rusiya
təbəəliyini qəbul etməli oldu, Soltanlıqda 40-cı illərin ortalarınadək soltan öz
torpaqlarının daxili idarəsində hakimiyyətini qoruyub saxlamışdı [6]...
General Sisianov Gəncə xanlığının ələ keçirilməsinə böyük əhəmiyyət
verirdi. Çünki Gəncə qalası rus qoşunlarının Azərbaycanın içərilərinə doğru
sonrakı irəliləyişinin açarı idi. ―Gəncə qalasının yerli mövqeyi bütün Azərbaycan
üzərində hökmrandır. Bax, buna görə də bu istila Rusiya üçün birinci dərəcəli
əhəmiyyətə malikdir‖ [7].
Gəncə xanlığı XVIII əsrin 90-cı illərindən rus dövləti ilə səmimi
diplomatik münasibətlər saxlayırdı. Xanlığın hökmdarı Cavad xan Sisianovun
Rusiya himayəsini qəbul etmək təklifinə rədd cavabı vermədi. O yazırdı ki, 1796-cı
ildə ―sənin padşahın fərman göndərdi və mən də onun təklifini qəbul edib qalanı
təhvil verdim. Əgər indi də sənin padşahın belə fərman göndəribsə, onu mənə
göstər. Onda mən onun iradəsini görərək buna uyğun hərəkət edərəm‖. General
tələb etməyi siyasi danışıqlardan üstün tutdu. O, məktublarında özünəməxsus
yekəxanalıq və etinasızlıqla Cavad xanı özündən uzaqlaşdırdı, bu da qanlı
döyüşlərə gətirib çıxarırdı.
Sisianov Rusiya hakimiyyətini qəbul etmiş digər xanlıqlardan fərqli
olaraq, Gəncə xanlığına qarşı amansız tələblər irəli sürürdü. O, Cavad xandan ildə
20 min çevron məbləğində, yəni sonralar Şəki, Qarabağ və Şirvan xanlıqları üçün
müəyyənləşdirilmiş məbləğdən 3 dəfə çox, ödənc tələb edir və yazırdı: ―Əgər
mənim təklifimi qəbul etməsən, Gəncəyə atəş və qılıncla gələcəyəm‖.
O, 11 topu olan piyada batalyonu, 3 eskadron və 2 kazak yüzlüyündən
ibarət qoşunu Gəncə üzərinə yeritdi. Bütün bu qoşunlara general Portnyakin
komandanlıq edirdi. Gəncəyə doğru yolda, şəhərin iki verstliyindəki Quluqobu adlı
yerdə, rus qoşunları ilə gəncəlilər arasında ilk vuruşma baş verdi. Cavad xan bir
qədər müqavimətdən sonragücdən düşərək pozulmuş qoşunları ilə birlikdə qalaya
qayıtdı. Bundan sonra rus qoşunları Gəncəni mühasirəyə aldılar. Mühasirə bir ay
davam etdi. 1804-cü il yanvarın 2-dən 3-nə keçən gecə rus qoşunları qalaya
hücuma başladılar. Onların iki cəhdi dəf olundu. Qalanın müdafiəçiləri inadlı
müqavimət göstərdilər. Cavad xan və onun oğlu Hüseynqulu ağa döyüşlərdə
qəhrəmancasına həlak oldular. Gəncə xanlığı ləğv olundu və dairəyə çevrildi, şəhər
isə öz qədim adını itirdi və I Aleksandrın arvadının şərəfinə Yelizavetpol
adlandırıldı. ―Gəncə‖ adını çəkmək qadağan olundu. Bu qaydanı pozanlar cərimə
edilirdilər.
Gəncənin alınması qoşunlarının digər feodal dövlətlərini tabe etmək
məqsədilə Azərbaycanın içərilərinə doğru irəliləməsi üçün böyük əhəmiyyət kəsb
etdi. Gəncə xanının vassal asılılığında olan Samux hakimi Şirin bəy Gəncənin