Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi a. Bakixanov adina tariX İnstitutu
Yüklə 4,04 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- A.Bakıxanovun
gətirilən müsibətlər, qəhətlik və aclıq təsvir edilmiş, sosial həyatın bəzi nöqsanları tənqid olunmuşdur. Xalq şeri üslubu ənənələrini uğurla davam etdirən şairlər əsərlərini yüksək bədii səviyyədə, səlis, aydın üslubunda, canlı, oynaq, təbii dildə yazmış, Azərbaycan şerini həm ideya- məzmun, həm də bədii forma cəhətdən xeyli inkişaf etdirmişlər. Onların şeir dilinin canlı xalq dili ilə əlaqəsinin qüvvətlənməsində, bədii dilin canlı danışıq dili hesabına zənginləşməsində xidmətləri xüsusilə böyük olmuşdur. XIX yüzilliyin birinci yarısında Azərbaycan ədəbiyyatında böyük mütərrəqi əhəmiyyətə malik olan satirikşeir cərəyanının əsası qoyulmuşdur. Azərbaycan ədəbiyyatında satiranın kökləri qədim dövrlərə gedib çıxır. İstər Azərbaycan klassik ədəbiyyatında, istərsə də folklorunda real gerçəkliyə tənqidi münasibət, feodal cəmiyyətinin ictimai ziddiyətlərinin satirik təsvir meyilləri qüvvətli olmuşdur.Lakin satira Azərbaycan ədəbiyyatında yalnız XIX əsrin 30-50-ci illərində geniş intişar tapmış,müstəqil bir cərəyan kimi formalaşmış və ədəbi prosesdə mühüm bir mövqe tutmağa başlamışdır. XIX yüzilliyin birinci yarısında Azərbaycanda satiranın geniş intişar tapması bu dövrdə ölkədə xanlıq üsuli-idarəsinin ləğv edilib,çar bürokratik idarə sisteminin yaradılması ilə də bağlı olmuşdur. Yeni idarə sistemi özü ilə bərabər bürokratik üsuli-idarəsinə xas olan ictimai nöqsan və ziddiyyətləri, özbaşınalıq, qanunsuzluq, rüşvətxorluq, süründürməçilik gətirmiş, ölkənin, xalqın taleyini acgöz, ədalətsiz çar hakimlərinə və onlarla əlbir olan yerli məmur və bəylərə vermişdi. Bunun nəticəsində ölkədə ictimai ziddiyyətlər kəskin bir şəkil almış, xalq kütlələri arasında yeni üsuli-idarəyə, çar hakimlərinə, yerli məmur və bəylərə qarşı narazılıq,nifrət və etiraz hissləri qüvvətlənmiş, ölkənin bir sıra yerlərində üsyan baş vermişdi.Ölkədə yaranmış bu vəziyyət Azərbaycan ədəbiyyatına da qüvvətli təsir göstərmiş,onda tənqidi-satirik meyillərin inkişafına təkan vermişdi. Bu dövr Azərbaycan satirik şerinin görkəmli nümayəndələri Baba bəy Şakir (1769-1844), Qasım bəy Zakir (1784-1857) və Mirzə Baxış Nadimdir (1785- 1880). Bu şairlərin satirik şeirlərində Azərbaycan ictimai-siyasi həyatının bir sıra səciyyəvi cəhətləri real əks olunmuş, dövrün bariz və kəskin tənqidi-satirik lövhələri çəkilmişdir. Onlar əsərlində çar hakimləri və məmurlarının ədalətsizliyini və qanunsuzluğunu, bəylərin özbaşınalığını və zülmkarlığını, ruhanilərin riyakarlığını və tüfeyliliyini kəskin ifşa etmiş, ölkədə yaranmış ağır,dözülməz vəziyyətə qarşı öz kəskin etirazlarını bildirmişlər.Satiriklər əsərlərində feodal cəmiyyətinin əsas hakim və məhkum silklərini təşkil edən bəylərlə kəndlilər arasındakı ziddiyyətlərin mahiyyətinə də toxunmuş, məhkum kütlələrin halına dərindən acımışlar. Bəykəndli ziddiyyətlərinin təsviri M.B.Nadimin şeirlərində özünün bariz əksini tapmışdır. Nadim Mahmud adlı qoca bir kəndliyə müraciətlə yazdığı şerində bəylərin özbaşınalığını, istismarçı təbiətini açıb göstərmiş, zəhmətkeş kəndli kütlələrinin mənafeyini qızğın müdafiə etmişdir:
Mahmud! Əya rəncbəranə mərdi yeganə Nahaq yerə rəncidə olub gəlmə fəğanə. Xaliq sizi rəncbər yaradıbdır bəyə, xanə. Hərçənd gərəkdir qoşalar at bu kotanə, At olmasa, heç incimə, insan sa qoşarlar.
Azərbaycan ədəbiyyatında əsasən lirik şair kimi tanınan A.Bakıxanov və M.Ş.Vazeh də öz dövrlərinin sosial ədalətsizliyini tənqid atəşinə tutan bir sıra şeirlər yazmışlar. İstedadlı Cənubi Azərbaycan şairi Fazil xan Şeyda (?-1842) əsərlərində İran feodal üsuli-idarəsini kəskin tənqid etmişdir. XIX yüzilliyinin birinci yarısında Azərbaycan ədəbiyyatında mərsiyə, təriqət və təqlidçi-formalist şeir yolu da davam etdirilmiş, məhərrəmlik təziyədarlığı ilə əlaqədar mərsiyələr, dini poemalar, peyğəmbərin şəninə mövludnamələr yazılmışdır. Dini-mistik şerin nümayəndələri Raci, Qumri, Şüai, Supehri, Ahi, ―Nəqşbəndi‖ təriqətçiliyini təbliğ edən şairlər Seyid Nigari, Məhəmməd Əsgəri, Qutqaşınlı Abdulla, nəzirəçi şairlər isə Molla Qadir, Naci Şirvani, Şəkili Hatəm, Molla Zeynalabdin Sağəri, Mirz. Məhərrəm bəy Məriz və başqaları idilər. XIX yüzilliyin birinci yarısında zəngin və çoxəsrlik tarixə malik olan şifahi xalq ədəbiyyatı, xüsusən aşıq şeri geniş inkişaf edir, bu sahədə olduqca böyük, qiymətli və rəngarəng bir ədəbi irs mənbəyi yaradılırdı. Aşıq şerinin görkəmli nümayəndələri – Basarkeçərin Qaraqoyunlu kəndində Aşıq Musa (1795- 1840), Daşkənd kəndində Məhəmməd Hüseyn (1800-1860), Zaqatalanın Varxiyanlı kəndində Aşıq Dilqəm, Samur qəzasının Ehraq kəndində Aşıq Rəcəb, Bakı qəzasının Masazır kəndində Aşıq Həsən, Bülbülə kəndində Aşıq Cavad, Cənubi Azərbaycanın Qaradağ mahalının Andriyan kəndində Aşıq Camal və digər aşıqlar idilər. Bu xalq şairləri aşıq poeziyasının ənənələri əsasında qoşma, gəraylı, təcnis, bayatı, deyişmələr qoşmuş, əsrlər boyu ağızdan ağıza keçmiş ədəbi irsi yaşatmış, onu təkmilləşdirmiş, yeni ideya-bədii keyfiyyətlərlə zənginləşdirmiş, bir sıra məhəbbət və qəhrəmanlıq dastanları yaratmışlar. Aşıq şeri və dastanlarında xalq həyatı, onun adət-ənənələri tərənnüm olunmuş, zəhmətkeş kütlələrin dərd və ələmləri, ehtiyacları, istək və arzuları qələmə alınmışdır. Aşıq poeziyası yüksək sənətkarlıq xüsusiyyətləri, bədii üslub dilin təbiiliyi, canlılığı və zənginliyi ilə də fərqlənmişdir. Bu dövr Azərbaycan ədəbiyyatının görkəmli nümayəndələri Abbasqulu ağa Bakıxanov, Mirzə Şəfi Vazeh, Qasım bəy Zakir və İsmayıl bəy Qutqaşınlıdır.
tutur; Gənclik illərindən ərəb və fars dillərini mükəmməl öyrənən, Azərbaycan Şərqi klassik ədəbiyyatının görkəmli nümayəndələrinin irsinə dərindən bələd olan A.Bakıxanov ―Qüdsi‖ təxəllüsü ilə həm Azərbaycan, həm də fars dilində klassik Yüklə 4,04 Mb. Dostları ilə paylaş:
|