romantik şeir üslubunda çoxlu əsərlər – qəzəl, müxəmməs, müstəzad, rübai, qitə,
tərcibənd, tərkibbənd, mənzum hekayə, təmsil, satirik və əxlaqi-didaktik şeirlər
yazmışdır.
A.Bakıxanov Azərbaycan ədəbiyyatında əsasən lirik şair kimi tanınmışdır.
Onun lirik şeirlərində - qəzəllərində azad məhəbbət, aşiqin mənəvi aləmi,
məhəbbətilə əlaqədar olaraq keçirdiyi iztirabları, dərd və ələmləri təsvir və
tərənnüm olunmuş, aşiqin romantik bədii surəti yaradılmışdır.
Şairin lirikasında mücərrəd ilahi məhəbbət motivləri, dini-mistik ideyaları,
panteizim görüşləri də öz əksini tapmışdır. Bu cəhət xüsusən onun bədii
yaradıcılığının ilk dövründə daha qüvvətli olmuşdur.
A.Bakıxanovun lirikası bədii sənətkarlıq cəhətdən də orijinal məziyətlərə
malikdir. O, şeirlərində klassik Azərbaycan və Şərq poeziyasının bədii sənətkarlıq
məziyyətlərindən, ahəngdar vəznindən, rədif və qafiyələrindən təşbeş və
istiarələrindən məharətlə istifadə etmiş, bədii fikri mükəmməl bir səviyyədə, rəvan,
səlis üslub və dildə əks etdirməyə, məzmun, forma arasında vəhdət yaratmağa
müvəffəq olmuşdur.
A.Bakıxanovun poetik irsində ―Gürcülər arasında‖ mənzum məktubu,
Tiflisə həsr olunmuş müxəmməsi, ―Təbriz əhlinə xitab‖ satirası, 1847-ci ildə
hazırladığı ―Mişkatülənvar‖ şeirlər külliyyatına daxil edilmiş ―Mirat ülcamal‖
(―Surətin aynası‖) poeması, mənzum hekayə və təmsilləri xüsusəndiqqəti cəlb edir.
A.Bakıxanov mənzum hekayə və təmsillərində ədalətsiz, zülmkar feodal
hakimlərin əleyhinə çıxır, nadanlıq, özbaşınalıq, hiyləgərlik, lovğalıq, xudpəsənlik,
ədəbsizlik, yersiz söz danışmaq kimi ehtiras və sifətləri pisləyir, ədalət,
xeyirxahlıq, alicənablıq, düzlük, mərdlik, zəhmətkeşlik kimi müsbət keyfiyyətləri
tərif və təqdir edir, humanist görüşləri irəli sürürdü. Onun mənzum hekayələri
konkret həyatı hadisələr, canlı surətlər əsasında, maraqlı bir quruluşda, səlis, aydın,
təbii bir üslub və dildə yazılmışdır. A.Bakıxanov məhşur rus təmsilçisi
İ.A.Krılovun ―Eşşək və bülbül‖ təmsilini Azərbaycan dilinə tərcümə etmişdir. Rus
ədəbiyyatı nümunələrinin Azərbaycan dilinə tərcüməö edilməsi tarixi də məhz
Bakıxanovun bu tərcüməsi ilə başlayır.
Azərbaycan ədəbiyyatının bu dövrdəki görkəmli nümayəndələrindən biri
də Mirzə ġəfi Vazehdir.
M.Ş.Vazeh 1792-ci ildə Gəncədə bənna ailəsində anadan olmuşdur. O,
gənclik illərində Gəncə mədrəsəsinə daxil olub, burada dini təhsil almağa, ərəb və
fars dillərini öyrənməyə başlayır. Lakin Hacı Abdulla adlı dərin savadlı və
mütərəqqi görüşlü bir ziyalının təsiri altında Mirzə Şəfi dini elmlərə laqeyd
münasibət bəsləyir, ruhani olmaq niyyətindən əl çəkir, sənətə, dünyəvi elmlərə
qızğın maraq göstərir, bütün vaxtını və səyini Şərq ədəbiyyatı klassiklərinin irsini
dərindən öyrənməyə yönəldir.
Mirzə Şəfi bir müddət Cavad xanın qızı püstə xanımın yanında mirzəlik
(katiblik) etmiş, 1826-1828-ci illər Rusiya-İran müharibəsindən sonra isə
xəttatlıqla məşğul olmuş, mədrəsədə nəstəliq xətti
1
üzrə müəllimlik etmişdir. O,
1840-cı il Tiflisə gəlir və bilavasitə M.F.Axundovun köməyi sayəsində Tiflis qəza
məktəbində Azərbaycan və fars dilləri müəllimi təyin edilir. Mirzə Şəfi burada bir
sıra mütərrəqi Azərbaycan, rus, gürcü ziyalıları ilə tanış olur. M.F.Axundovla
yaxından dostluq edir və dövrünün mütərəqqi görüşlərinə yiyələnir. O, Tiflisdə
―Divani-Hikmət‖ adlı ədəbi məclis təşkil edir. A.Bakıxanov, M.F.Axundov, alman
şair və tərcüməçisi Fridrix Bodenştedt bu dərnəyin fəal üzvləri olmuşlar.
1846-cı ilin Mirzə Şəfi Gəncəyə qayıdır və burada qəza məktəbində
müəllimlik edir. Ömrünün son illərində o, Tiflisdə yaşamış və Tiflis
gimnaziyasında Azərbaycan dili müəllimi olmuşdur. Mirzə Şəfi 1852-ci ildə
burada vəfat etmişdir.
M.Ş.Vazeh klassik romantik şeir üslubunda Azərbaycan və fars dillərində
çoxlu əsər yaratmışdır. Lakin onun zəngin ədəbi irsindən orijinalda az bir qismi
bizə gəlib çatmışdır. Şairin əsərlərinin əsas hissəsi Fridrix Bodenştedt tərəfindən
alman dilinə edilmiş tərcümələrindən ibarətdir.
F.Bodenştedt 40-cı illərin sonunda Tiflisə gəlir və burada Mirzə Şəfi ilə
tanış olub, ondan fars dilini, klassik Azərbaycan və Şərq şairlərinin əsərlərini
öyrənməyə başlayır. O eyni zamanda, Mirzə Şəfinin əsərlərini mütaliə edir,
onlardan vəcdə gəlir və müəlliminin şeirlərinin əlyazmalarını özü ilə bərabər
Almaniyaya aparır. O, Mirzə Şəfinin əsərlərini alman dilinə tərcümə edib, bir
hissəsinin 1850-ci ildə Ştutqartda ―Min bir gecə‖ kitabında, tam halda isə 1851-ci
ildə Berlində ―Mirzə Şəfinin şərqiləri‖ başlığı altında bir kitab şəklində nəşr etdirir.
Bu kitablar Almaniyada yüksək tərif və təqdirlə qarşılanır, dəfələrlə nəşr olunur.
Mirzə Şəfinin əsərləri tez bir zamanda ingilis, fransız, italyan, norveç, holland,
Danimarka, polyak, çex qədim yəhudi dillərinə tərcümə edilərək çap olunub, bütün
Avropada geniş yayılır və müəllifinə böyük şöhrət qazandırır. Mirzə Şəfinin bir
sıra şeirləri keçən əsrin 50-60-cı illərində rus inqilabçı-demokrat şairlərin –
Mixaylov və V.Markov, M.Ramşev (təxəllüsü P.F.Yakuboviç) və şair N.Eyfert
tərəfindən rus dilinə tərcümə olunub, müxtəlif ədəbi məcmuələrə daxil edilir.
Bütöv halda isə onlar N.Eyfertin tərcüməsində 1880-ci ildə Moskvada çapdan
çıxmışdır. Məhşur rus bəstəkarı və pianoçusu A.Q.Rubinşteyn Mirzə Şəfinin
şeirləri əsasında mahnılar qoşmuşdur ki, onlar indi də konsert repertuarlarında
saxlanılmaqdadır.
Mirzə Şəfinin bədii irsi lirik, ictimai-fəlsəfi və əxlaqi-didaktik şeirlərdən
ibarətdir. O, lirik şeirlərində saf məhəbbəti, insani hiss və həyəcanları, sevinc və
kədəri, real həyati nemətlər təsvir və tərənnüm edir, dini ehkamları, zahidliyi, tərki-
dünyalığı, cənnət və cəhənnəm haqqında xurafatı pisləyirdi. Onun məhəbbət
lirikası bütövlükdə dünyəvi və nikbin bir səciyyə daşıyır.
1
Ərəb əlifbası ilə yazılan bədii xətt növü.