Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi a. Bakixanov adina tariX İnstitutu
Yüklə 4,04 Mb. Pdf görüntüsü
|
onda satirik-realist ənənələrin möhkəmlənməsi və inkişafına qüvvətli təsir göstərmişdir. XIX yüzilliyin birinci yarısı Azərbaycan ədəbiyyatı yeni tipli bədii nəsrin təşəkkülü ilə də əlamətdar olmuşdur. Onun ilk müvəffəqiyyətli nümayəndəsi istedadlı yazıçı İ.Qutqaşınlı tərəfindən yaradılmışdır. İsmayıl bəy Qutqaşınlı 1806-cı ildə doğulmuşdur. Atası Nəsrullah Sultan Qutqaşın mahalının son sultanı olmuşdur. Azərbaycan Rusiya tərəfindən istila edildikdən sonra o, çar hökuməti tərəfindən həmin mahalın hakimi vəzifəsinə təyin edilmişdir. İ.Qutqaşınlı uşaqlıq və gənclik illərində dini təhsil almış, ərəb, fars dillərini öyrənmiş, klassik Azərbaycan və Şərq ədəbiyyatı ilə yaxından tanış olmuşdur. O, 1822-ci ildə rus ordusunda xidmətə başlamışdır. Hərbi xidməti ilə Rusiyanı gəib-dolaşmış, bir müddət Moskva, Peterburq və Varşavada yaşamışdır. Xidmət illərində İ.Qutqaşınlı bir sıra mütərəqqi rus ziyalıları ilə dostluq əlaqəsi yaratmış, rus və Qərbi Avropa mədəniyyətlərinin nailliyyətlərinə yiyələnmiş, dövrünün ən savadlı Azərbaycan ziyalılarını biri olmuşdur. 1841-ci ildə İ.Qutqaşınlı istefaya çıxmış və öz vətəninə qayıdaraq, Qutqaşın və Şamaxıda yaşamışdır. Uzun müddət rus ordusunda xidmət etdiyinə görə ona general-mayor rütbəsi verilmişdir. 1852-ci ildə o, arvadı ilə Yaxın Şərq ölkələrinə səyahətə getmişdir. O, 1861-ci ildə Şamaxıda vəfat etmiş və Qutqaşında dəfn olunmuşdur. İ.Qutqaşınlı 1835-ci ildə Varşavada hərbi xidmətdə olarkən fransız dilində ―Rəşid bəy və Səadət xanım‖ hekayəsini nəşr etdirmişdir. Azərbaycan ədəbiyyatında sözün həqiqi mənasında yeni tipli nəsrin tarixi də məhz bu hekayə ilə başlayır. ―Rəşid bəy və Səadət xanım‖ hekayəsinin mövzusu xanlıqlar dövrünün həyatından alınmışdır. Hekayədə xalq həyatı və məişəti adət-ənənələrini bir sıra səciyyəvi cəhətləri, Azərbaycanın şimal rayonlarının təbiəti real, təbii və rəngarəng boyalarla əks olunmuşdur. Ədib məhəbbət mövzusu ilə üzvi bağlı olaraq, dövrün bir sıra ictimai-əxlaqi məsələlərinə toxunmuş, orta əsr feodal həyat tərzi, dini fanatizm, mühafizəkarlıq, qadın əsarəti, məcburi icdivac əleyhinə çıxmış, azad məhəbbət ideyalarını, yeni həyat prinsiplərini təbliğ və tərənnüm etmişdir. § 4. ĠNCƏSƏNƏT, TEATR VƏ MEMARLIQ
XIX yüzilliyin birinci yarısında Şimali Azərbaycanda musiqi, təsviri və tətbiqi sənət, memarlıq inkişaf etməkdə davam edir, müasir Azərbaycan teatrının yaradılması prosesində ilk addımlar atılırdı. Bu dövrdə xalq aşiq musiqisi ilə üzvi şəkildə bağlı olan Azərbaycan musiqilin folkloru dahada inkişaf edirdi.Bu janrdan olan əsərlərlə yanaşı, uşaqlar üçün müxtəlif mahnılar – laylalar, oyunlar, dilay və matəm mahnıları geniş yayılmışdı. Xalq yaradıcılığına məxsus müxtəlif mahnılarda və rəqslərdə vətənə məhəbbət və sədaqət ifadə olunur, xalq qəhrəmanları tərənnüm edilirdi.
Müğənnilər – aşıqlar tərəfindən böyük ustalıqla ifa edilən əsərlər xüsusilə geniş yayılmışdı. Xalq yaradıcılığına məxsus müxtəlif mahnılarda və rəqslərdə vətənə məhəbbət və sədaqət ifadə olunur, xalq qəhrəmanları tərənnüm edilirdi. Müğənnilər – aşıqlar tərəfindən böyük ustalıqla ifa edilən əsərlər xüsusilə geniş yayılmışdı. Müğənni – aşıqdan və çalğıçı – balabançıdan ibarət olan aşıq ansamblları xalq kütlələri arasında böyük şöhrət qazanmışdı. Aşıq sənəti böyük istedad tələb edirdi: istedadlı aşıqlar yalnız şair olmaqla kifayətlənməməli, həm də müğənni, musiqiçi olmalı, rəqs etməyi bacarmalı idilər. Bu dövrdə aşıq ansamblları ilə yanaşı, Şimali Azərbaycanda tarzəndən, kamançaçıdan və həm də müğənni olan qavalçıdan ibarət xandə ansamblları da meydana gəlirdi. Bu ansambllar başlıca olaraq Bakı, Gəncə, Şuşa, Şamaxı, Şəki və digər şəhərlərdə məşhur olub, şəhərlərdən aşıq ansambllarını sıxışdırıb çıxarırdılar. Xanəndələr tərəfindən ifa edilən daha geniş yayılmış musiqi forması muğamlar idi. Ayrı-ayrı muğamların motivləri əsasında xanəndələr tərəfindən ifa edilən dəsgahlar təşkil edirdi. Həmin dövrdə rus şairi Polonski tərəfindən tərənnüm edilmiş Mirzə Səttar böyük şöhrət qazanmışdı. Azərbaycanı musiqi mədəniyyətinin inkişafında şamaxılı Hacı Nəcəf bəyin böyük xidməti var idi. Rusiyada Azərbaycan musiqi folklarına xeyli maraq göstərilirdi. Belə ki, 1818-1819-cu illərdə Həştərxanda nəşr edilən musiqi jurnalında Qubalı Fətəli xana həsr olunmuş Azərbaycan mahnısının notla yazılmış mətni verilmişdir. Keçən əsrin 30-cu illərində bir neçə Azərbaycan mahnısı və bir ―Ləzgihəngi‖ İrəvan quberniyasında nota köçürülmüş və 1861-ci ildə ―İllüstrasiya‖ jurnalında çap olunmuşdu. Azərbaycan teatrının meydana gəlməsi XIX yüzilliyin birinci yarısına aiddir. Hələ Şimali Azərbaycanın işğalına qədər, həmçinin ondan sonra xalq yaradıcılığının bir çox növlərində, o cümlədən, əmək proseslərində - kollektiv çəltik səpinində, üzüm yığımında, təqvimi bayramlarda, toy mərasimlərində, təbiət qüvvələrinə sitatişdə və s. –də teatr elementləri özünü göstərirdi. XIX yüzilliyin birinci yarısında Azərbaycan xalq kukla teatrının tamaşaları geniş yayılmışdır. Burada bir və ikipərdəli pyeslər, həmçinin teatrlaşdırılmış ―Maral oyunu‖, ―Kilimarası‖ oyunlar daxil idi. Bu tamaşalarda və pyeslərdə o dövrün məişətindəki eybəcər hallar gülüş hədəfinə çevrilib ələ salınırdı. İlk teatr tamaşaları 1848-ci ildə Şuşada, 1850-ci ildə Lənkəranda və 1857-ci ildə Şamaxıda təşkil edilmişdi. M. F.Axundovun məhşur komediyalarının rus səhnəsində tamaşaya qoyulmasının Azərbaycan teatr sənədi üçün mühüm əhəmiyyəti oldu. Hələ 1852-ci ildə Tiflisdə rus teatrı ―Hekayəti-xırs quldurbasan‖ pyesini tamaşaya qoymuşdu. M.F.Axundovun ―Hekayəti-Müsyö Jordan həkimin – nəbatəd və dərviş Məstəli şah caduküni məhşur‖ adlı komediyası Peterburqda ev tamaşalarından birində oynanılmışdır. XIX yüzilliyin birinci yarısında Azərbaycan tamaşaçıları sirk sənəti Yüklə 4,04 Mb. Dostları ilə paylaş:
|