Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi a. Bakixanov adina tariX İnstitutu
Yüklə 4,04 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Kənd təsərrüfatı.
prosesinin başlanma və qurtarma vaxtı əvvəlcədən müəyyənləşdirilməli idi. 1884- cü il sentyabrın 1-dək mövcud olmuş bu sistem kustar və bağ sahibləri tərəfindən araqçəkmə işinin zərərinə olaraq iri araqçəkmə sənayesinini inkişafına şərait yaradırdı. Azərbaycanda göl duzu və daş duz çıxarılırdı. Göl duzu, əsasən, 27 gölün yerləşdiyi Abşeron yarımadasında əldə olunurdu. Bu göllərdən Masazır, Balaxanı, Zığ, Kürdəxanı gölləri xüsusilə fərqlənirdi. Uzun müddət Abşeronun duz mədənləri neft mədənləri ilə birlikdə iltizama verilirdi. İltizam sisteminin ləğvindən sonra, 70-ci illərdə duz gölləri ayrı-ayrı sahələrə bölünür və icarəyə verilirdi. 1879-cu ildə Zığ gölündən 67840 pud, Masazır gölündən 204000 pud, Kürdəxanı gölündən 105710 pud, cəmisi isə 618371 pud duz çıxarılmışdı [19]. Göl duzu Abşeron göllərindən başqa Cavad qəzasında yerləşən göllərdə də var idi. Lakin həmin göllərin məhsuldarlığı aşağı idi. Naxçıvan şəhərindən 10 verst məsafədə zəngin daş duz yataqları yerləşirdi. Naxçıvan duz mədənləri iltizama verilirdi və bu mədənlərdə Şıxmahmud kəndinin feodal-asılı kəndlilərinin məcburi əməyi tətbiq olunurdu. 50-ci illərin sonu -60-cı illərin əvvəllərində duz çıxarılması ilbəil artırdı. əgər yüzilliyin 40-cı illərində illik duz çıxarılması 113,8 min bərabər idisə, 50-ci illərin sonu – 60-cı illərin əvvəllərində bu göstərici 208,7 min puda çatmışdı. 1852- ci ildə nəşr olunmuş ―Bütün Cənubi Qafqaz və Qara dəniz limanları üzrə xarici quz gətirilməsinin qadağan edilməsi haqqında əsasnamə‖ də buna əlverişli şərait yaradırdı. 1868-ci ildə kəndlilərin məcburi əməyinin ləğv edilməsindən sonra isə duz mədənlərində muzdlu əmək tətbiq olunurdu. Bu da həmin istehsal sahəsində kapitalistcəsinə təkamülün mühüm göstəricisi idi. Bu mühüm amillə yanaşı, duz istehsalı sahəsinin kapitalistcəsinə inkişafı üçün 1868-ci ildən sonra duz mədənlərinin açıq müzaidə vasitəsilə satışının tətbiq edilməsi mühüm əhəmiyyət kəsb etdi. 60-cı illərin ikinci yarısında Naxçıvan duz mədənlərində hər il 250 min puddan 300 min pudadək duz çıxarılırdı [20]. Ancaq sonrakı illərdə duz çıxarılması azaldı. Bunun səbəbi aksiz sisteminin tətbiq edilməsi idi. Əsasnaməyə görə, xüsusi şəxslər tərəfindən xəzinə və xüsusi müəssisələrdən əldə olunan xörək duzunun bütün növləri özərinə aksiz vergisi qoyulurdu. Duzun hər pudundan 30 qəpiklik aksiz vergisinin məbləği çox böyük oldu və bunun nəticəsində duz çıxarılması xeyli azaldı. Naxçıvan duzu Azərbaycanın özündə, qonşu Gürcüstan və Ermənistanda satılır, Rusiya, İran və Türkiyəyə aparılırdı. Göstərilən sənaye sahələrindən əlavə, Azərbaycanda tütün məmulatları tikinti materialları və s. istehsal edən müəssisələr fəaliyyət göstərirdi. Lakin 30-60- cı illərdə bütün bu istehsal sahələri hələ kustar, xırda əmtəə xarakteri daşıyırdı. Beləliklə, XIX yüzilliyin 50-60-cı illərində Azərbaycanda sənətkarlıq və xırda və xırda əmtəə istehsalı xarakterli müəssisələrlə yanaşı, neftçıxarma və neftayırma, misəritmə kimi sənaye sahələri əsas etibarilə artıq inkişafının fabrik- zavod (maşın) mərhələsində idi. Şərabçılıq, araqçəkmə, ipəkçilik və balıqçılıq kimi istehsal sahələri isə qarışıq xarakter daşıyırdı.
illərində də Azərbaycan kənd təsərrüfatının ən başlıca sahəsi olaraq qalmaqalda idi. Bütün nəzərdən keçirilən dövr ərzində Azərbaycanın hər yerində dənli bitkilər səpilən sahələrin xeyli genişlənməsi müşahidə olunur. Həmin dövrdə kənd təsərrüfatı texnikasının geridə qalmasına və primitiv olmasına, ehtiyacın texnikasının geridə qalmasına və primitiv olmasına, ehtiyacın və torpaq sahibləri olan bəylərlə xəzinə tərəfindən amansız istismarının əzdiyi Azərbaycan kəndlisinin təbii fəlakətlərə qarşı mübarizədə çox zəifliyinə, kənd təsərrüfatı bitkilərinin ümumi məhsulunun müxtəlif təbiət hadisələrindən xeyli asılı olmasına baxmayaraq, ümumiyyətlə, yığılan taxılın ümumi həcmində aydın nəzərə çarpan artım meyli təzahür edirdi. İnzibati cəhətdən Azərbaycanın Bakı quberniyasından, İrəvan quberniyasının tərkibinə daxil olan Naxçıvan və Ordubad qəzalarından, Tiflis quberniyasının Yelizavetpol qəzasından və Zaqatala qəzasından ibarət olduğu 1861-1867-ci illərdə təkcə Bakı quberniyasında ildə 25-29 mln. pud taxıl yetişdirilirdi. Həmin quberniyalarda təkcə 1868-ci ildə isə 40 mln. pud taxıl yetişdirilmişdi. Azərbaycanda yetişdirilən taxıl bitkiləri içərisində aparıcı yeri buğda tuturdu. Bəzi illərdə bütün taxıl məhsulunun 3/ 5
Sonrakı yerləri arpa və çəltik, sonuncu yeri isə çox yayılmamış darı tuturdu. Yüzilliyin 60-cı illərində taxılçılıq təsərrüfatında əmtəə istehsalı geniş inkişaf etmişdi. Azərbaycan nəinki özü-özünü taxılla təmin edir, hətta, onu Gürcüstana və İrana, Lənkəran qəzasından isə düyünü Rusiyaya göndərirdi. Azərbaycanın özündə qalan taxıla gəldikdə isə o, əsasən, əmtəə xarakteri daşıyırdı. Taxılçılar öz artıq məhsullarını maldarlara, yüksək dağlıq rayonların təbii coğrafi şərait üzündən taxıl yetişdirmək imkanından məhrum olan sakinlərinə, şəhər əhalisinə, Bakı rayonundan kənardakı fəhlə əhalisinə, yəni balıqçılara, dağ-mədən, ipəkçilik və s. sənaye sahələrinin fəhlələrinə, habelə hərbi hissələrə satırdılar. Əkinçilikdən sonra Azərbaycan kənd təsərrüfatının ikinci mühüm sahəsi maldarlıq idi. 1860-1867-ci illərdə Bakı quberniyasında mal-qaranın sayı 1873 min başdan 2203 min başa çatmış, yəni 330 min baş artmışdı. Maldarlıq təsərrüfatında aparıcı yeri qoyunçuluq tuturdu. Göstərilən dövrdə bütün mal-qaranın 1,2-1,4 mln. başını qoyunlar təşkil edirdi. Sonrakı yerdə sayı 488-662 min başa bərabər olan iribuynuzlu mal-qara dururdu. Atların sayı isə 134-156 min başa çatırdı. 1868- 1869-cu illərdə mal-qaranın sayı daha da artdı. 1869-cu ildə Zaqatala dairəsi və Naxçıvan qəzası da nəzərə alınmaqla Azərbaycanın iki quberniyasında 3,3-3,5 mln. baş mal-qara var idi [21]. Yüklə 4,04 Mb. Dostları ilə paylaş:
|