Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi a. Bakixanov adina tariX İnstitutu
Yüklə 4,04 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- § 2. 1870-ci ĠL KƏNDLĠ ĠSLAHATININ HAZIRLANMASI VƏ KEÇĠRĠLMƏSĠ
etsək, səhv eləmərik. Çox tez-tez kəndli bütün illik ipəyi borc verənə gətirir və satmaq üçün ona verirdi‖ [34]. Beləliklə, ticarət kapitalının ikinci formasının – onun sələmçiliklə qovuşmasının səciyyəvi mənzərəsi göz qabağındadır. Ticarət və sələm kapitalı sürətlə boy atan əkinçilik sahələrinə - pambıqçılığa, üzümçülüyə dərindən nüfuz edirdi. Lakin cüzi olsa da, bu sahələrə xüsusən də məhsul yığımı dövründə, muzdlu əmək də daxil olurdu. Azərbaycan kəndlilərini əsarətə salan ticarət və sələm kapitalı nümayəndələrinin fəaliyyəti kapitalist xarakteri daşıyırdı, çünki əsarət özü- özlüyündə əkinçilikdə kapitalizmin ilkin təzahüründən başqa bir şey deyildi. Deməli, yüzilliyin 50-60-cı illərində Azərbaycan kəndinə, zəif də olsa, başlıca olaraq ticarət və sələm kapitalının əsarəti şəklində, yeni kapitalist istehsal münasibətləri özünə yol tapırdı.
XIX yüzilliyin ikinci yarısında Rusiyada iri maşın sənayesinin inkişafı bütün ölkənin kapitalist inkişaf yoluna keçməsinə, feodal-təhkimçilik sisteminin böhranının güclənməsinə böyük təsir göstərirdi. Bu sistem şəraitində icbari əmək az məhsuldar idi və sərfəli deyildi. O, məhsuldar qüvvələrin gələcək inkişafını qüvvətli şəkildə ləngidirdi. İnkişaf etməkdə olan sənaye azad işçi qüvvəsinə kəskin ehtiyac hiss edirdi, belə qüvvə isə yox idi. Belə ki, kəndlilər təhkimçilik asılılığında olub, feodal-mülkədarların torpaqlarına təhkim edilmişdilər. Belə vəziyyətdə istehsal münasibətlərinin məhsuldar qüvvələrin xarakterinə mütləq uyğun gəlməsi qanunun pozulmasına, vaxtı keçmiş köhnə istehsal münasibətləri ilə yeni məhsuldar qüvvələr arasında ziddiyyətə gətirib çıxarırdı. Eyni zamanda ticarət əkinçiliyinin daha da inkişafı ilə əlaqədar kəndlilərin təhkimçilik istismarı Rusiya kəndində sinfi mübarizəni xeyli kəskinləşdirdi. Bütün bu deyilənlər 50-ci illərin sonunda ölkədə inqilabi şəraitin yaranmasına gətirib çıxardı, çarizmin Krım müharibəsində məğlubiyyəti isə ―təhkimçilik rejiminin çürüklüyünü‖ göstərdi, eyni zamanda bütün açıqlığı onun ləğv edilməsinin zəruriliyini nümayiş etdirdi. Bütün bunlar ―...birinci mülkədar II Aleksandrı etiraf etməyə məcbur etdi ki, aşağıdan devrilməyi gözləməkdənsə, yuxarıdan azad etmək yaxşıdır‖. 1861-ci il fevralın 19-da çar II Aleksandr (1855-1881) ―Təhkimçilik asılılığından çıxmış kəndlilər haqqında Əsasnamə‖ni təsdiq etdi. ―Əsasnamə‖də kəndli islahatının əsas şərtləri izah edilir, kəndlilər şəxsi azadlıq və öz əmlaklarından sərbəst istifadə etmək hüququ alırdılar, torpağın mülkiyyətçisi isə yenə əvvəlki kimi mülkədarlar qalırdı. Lakin onlar kəndlilərə daimi istifadə üçün həyətyanı və həmçinin pay torpağı verməliydilər. Bunun müqabilində kəndlilər biyar işləməli, həyətyanı sahəni və mülkədarlarla razılaşmaya əsasən torpaq payını satın almaq hüququ verildiyindən, pay torpaqlarını satın alana qədər töycü ödəməli idilər. Mülkədarlar müəyyən şərtlərlə pay torpaqlarının bir hissəsini özlərinə götürmək hüququ alırdılar. Bu hüquqdan istifadə edən mülkədar kəndlilərin əvvəllər istifadə etdiyi ən yaxşı torpaqları kəsib özünə götürdü. Bütün otlaqlar, meşələr, suvatlar mülkədarların sərəncamına keçirildi. Kəndli islahatı kapitalizmin daha da inkişafı üçün şərait yaratdı, daha doğrusu islahat köhnə feodallarla yeni kapitalist sosial-iqtisadi istehsal münasibətləri arasında sərhədə çevrildi. Təhkimçiliyin qalıqlarına baxmayaraq, ―61-ci ildən sonra Rusiyada kapitalizmelə sürətlə inkişaf etdi ki, Avropanın bəzi köhnə ölkələrində əsrlər ərzində baş verən dəyişikliklər Rusiyada on illər ərzində əmələ gəldi. Rusiyada kapitalizmin sürətlə inkişafı Azərbaycanda kapitalizmin inkişafına təsir göstərə bilməzdi. XIX yüzilliyin 60-cı illərində Azərbaycanın iqtisadi inkişaf prosesində kapitalizm yolu göz qabağında idi [35]. Bu proses, şübhəsiz ki, əmtəə istehsalının inkişafı, feodal münasibətlərin dağılması ilə müşayiət olunurdu. Buna görə də 60-cı illərin sonlarında Şimali Azərbaycanın sosial-iqtisadi inkişafı feodal münasibətlərinin ləğv edilməsini tələb edirdi. Yerli feodallarla ittifaqda olan çar hökuməti onların mənafeyinə uyğun olaraq Cənubi qafqazda, o cümlədən Azərbaycanda islahat keçirilməsini bir neçə il ləngitdi. Çarizm bunu onunla əsaslandırırdı ki, guya Şimali Azərbaycanda islahat keçirmək üçün iqtisadi şərait kifayət qədər yetişməmişdir və bütün Azərbaycan kəndliləri hüququ cəhətdən dövlət kəndliləri hesab olunurlar, daha doğrusu, onlar təhkimli deyillər, şəxsi azadlıq statusundan istifadə edirlər. Əslində isə sahibkar kəndliləri feodal-asılı vəziyyətində idilər. Lakin Şimali Azərbaycanın metropoliyanın mənafeyi baxımından müstəmləkə istismarı vəzifələri, diyarda yaranmaqda olan sənaye kapitalı üçün sərbəst işçi qüvvəsinə tələbat, Mərkəzi Rusiyanın inkişaf etməkdə olan sənayesi üçün xammala ehtiyac islahatın keçirilməsini tələb edirdi. Feodal münasibətləri ölkənin iqtisadi inkişafına mane olur bazar əkinçiliyinin inkişafını, əmtəə-pul dövriyyəsinin tətbiqini, sənayedə və kənd təsərrüfatında kapitalist sahibkarlığının yaranmasını ləngidirdi. Bu dövrdə Cənubi Qafqaz xalqlarının, o cümlədən Azərbaycan xalqının ictimai həyatında mühüm dəyişikliklər yaranmağa başladı. Burada müəyyən sosial- iqtisadi şərait yetişmiş, maarifçilik ideyaları inkişaf etməyə başlamışdı. Feodal qaydalarını pisləyən səslər getdikcə daha ucadan eşidilirdi. Kəndlilərin feodal asılılığına və feodal zülmünə qarşı qətiyyətlə çıxış edənlərdən biri M.F.Axundov idi. O, Azərbaycan qəzalarının kəndliləri ilə əlaqə saxlayırdı. Belə ki, Qazax qəzasının ruhani şəxslərindən biri öz şikayətində göstərirdi ki, kəndlilərin ona qarşı qiyamı M.F.Axundovun məsləhəti ilə hazırlanmışdır [36]. Feodal zülmünə qarşı Q.Zakir və Azərbaycan ziyalılarının digər nümayəndələri də çıxış edirdilər. Kəndli çıxışlarının perspektivləri də çar hökumətini narahat edirdi. Belə ki, 60-cı illərdə Yüklə 4,04 Mb. Dostları ilə paylaş:
|