Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi a. Bakixanov adina tariX İnstitutu
Yüklə 4,04 Mb. Pdf görüntüsü
|
Gürcüstanda təhkimçilik hüququ ləğv edildikdən sonra kəndlilər öz pay torpaqlarının pulunu ödəyənə qədər təhkimli deyil, feodaldan asılı hesab olunan Azərbaycan sahibkar kəndliləri kimi müvəqqəti asılı kəndlilər kateqoriyasına salınmışlar. Əslində isə onlar yenə də əvvəlki vəziyyətlərində qalırdılar [52]. Kəndli islahatının başlıca məsələsi torpaq məsələsi idi. 1870-ci il ―Əsasnamə‖sinə görə bəylərə, ağalara və məliklərə və həmçinin çoxdan ―dövlət kəndliləri‖ adı almış kəndlilərə məxsus olan torpaqlar üzərində irsi xüsusi mülkiyyət hüququ qalmışdı [53]. Kəndlilər daii istifadə üçün onlara verilmiş pay torpaqlarının müqabilində torpaq sahiblərinin xeyrinə müəyyən mükəlləfiyyətlər daşımalı idilər. Çar hökuməti çalışırdı ki, kəndli islahatı Azərbaycanda torpaq sahiblərinin təsərrüfatlarına mümkün qədər az zərər vursun və onların öz mülklərinə olan torpaqlardan əldə etdikləri ümumi gəlirin miqdarını azaltmasın. Beləliklə, ―Əsasnamə‖ pay torpaqlarının satın alana qədər daimi istifadə üçün kəndlilərin ixtiyarına verirdi. Bu torpaqlar mülkədar bəylərin mülkiyyətində qalırdı [54]. Kəndlilər yalnız pulunu ödədikdən sonra torpağın mülkiyyətçisinə çevrilə bilərdilər. Kəndlilərin öz pay torpaqlarını satın alması məcburi deyildi. Buna baxmayaraq, kəndlilərə torpaq əldə etmək hüququ verilməsi burjua xarakteri daşıyırdı. Çünki feodalizm şəraitində mülkədarbəylər öz torpaqlarını ancaq öz silklərindən olan adamlara satmaq hüququna malik idilər. Kəndlilərə torpaq satın almaq hüququ verilməsi nəticə etibarilə feodalların torpaq üzərində silki inhisar hüquqlarına zərbə endirirdi. Vəsaitin olmaması üzündən kəndlilərin faktiki olaraq öz pay torpaqlarını almaq imkanları olmasa da, torpaq əmtəəyə çevrilirdi. Yaşı 15-dən yuxarı olan hər kişi ailə üzvü üçün 5 desyatin pay torpağı verilməsi haqqında 1847-ci il ―Əsasnamə‖ sinin müəyyənləşdiyi norma son hədd kimi qəbul edilirdi. Əksər hallarda isə kəndlilərin pay torpaqları, o cümlədən malikanələr, meyvə, üzüm və tut bağları, əkin sahələri və biçənəklər kəndlilərin daimi istifadəsində saxlanırdı. Kəndlilər mövcud ödəmələrə əsasən suvatlardan, otlaqlardan və suvarma arxlarından istifadə etməyə davam edirdilər. Bunula belə, torpaq sahiblərinə kəndli torpaqları da daxil olmaqla bütün yararlı torpaqları bilavasitə öz sərəncamında saxlamaq hüququ verilirdi. Onlar öz sərəncamlarında bütün yararlı torpaqların 1/ 3
desyatindən çox olan ―artıqlarını‖ kəsib götürə bilərdilər və onlarda bütün yararlı torpaqların 1/ 3
qaldırmağı öhdələrinə götürmürdülər. Faktiki olaraq kəndlilərin pay torpaqları müəyyənləşdirilmiş 5 desyatindən xeyli az olurdu. Sonralar isə əhalinin artması ilə əlaqədar hər nəfərə düşən pay torpağı getdikcə daha çox azalır, kəndlilərin əksəriyyəti aztorpaqlı olurdu.
Kəndlilərin pay torpaqlarından istifadə etdiklərinə görə 1870-ci il ―Əsasnamə‖si ilə bəylər qarşısında yerinə yetirdikləri mükəlləfiyyətlər isə öz xarakterinə, həcminə və yerinə yetirilmə qaydasına görə, 1847-ci il ―Əsasnamə‖sinin müəyyənləşdirdiyi kimi qalırdı.Məhsul rentası – ―malcəhət‖ və yaxud ―bəhrə‖ yenə də əvvəlki kimi əsas yer tuturdu. Bəylərin və ağaların ―mülklərində‖ onun həcmi becərilən məhsulun 1/ 10
günləri və hər gür peşkəşlərin əvəzinə bu adətin hələ də qorunub saxlanıldığı yerlərdə, bəy torpaqlarında istər həyətyanı, istərsə də əkin torpaqlarının hər desyatininə görə 30 qəpik, ağa ―mülklərində‖ isə 15 qəpik məbləğində pul mükəlləfiyyəti tətbiq edilirdi. ―Malcəhət‖in sahibkara çatdırılması əvvəllər olduğu kimi natural mükəlləfiyyət kimi qalırdı. Məlumdur ki, sahibkar kəndliləri tərəfindən pay torpaqlarının satınalma yolu ilə tam şəxsi mülkiyyətə keçməsi islahatın müvəffəqiyyətlə həyata keçirilməsinə xidmət etməli idi. Satınalma sazişi bağlandıdan sonra kəndlilər formal olaraq mülkiyyətçi kəndlilər kateqoriyasına keçirdilər. Lakin dövlət Rusiya quberniyalarından fərqli olaraq, Azərbaycana münasibətdə kəndlilərin öz torpaqlarının satın almasına hər hansı bir yardım göstərməkdən imtina etdi; həm də torpaqların satın alınması burada məcburi deyildi. Kəndlilər öz pay torpaqlarını ancaq öz şəxsi pul vəsaiti hesabına ala bilərdilər. Bu zaman onlar kəndli həyatı üçün yuxarısı 15, aşağısı 7.5 desyatin ala bilərdilər. Kəndlilərin pay torpaqlarını öz mülkiyyətinə keçirməsi üçün malcəhət və yaxud bəhrə əvvəlcədən pula çevrilməli və mövcud pul mükəlləfiyyətləri ilə birlikdə 6 faizdən kapitallaşdırılmalı idi. Bu yolla əldə edilən məbləğ torpağın satınalma qiymətinin həcmini müəyyənləşdirməli idi. Azərbaycanda satınalma məbləği Rusiyanın mərkəzi quberniyalarındakı məbləğdən bir neçə dəfə yüksək idi. Belə ki, Bakı quberniyasının sahibkar kəndlilərinin bir desyatin torpağadək ödədikləri satınalma qiyməti Minsk quberniyasının kəndlilərinin ödədikləri məbləğdən 25 dəfə, Həştərxan quberniyası kəndlilərinin ödədikləri məbləğdən 20 dəfə, Orenburq, Mogilyov və Perm quberniyaları kəndlilərinin ödədiyi məbləğdən 10 dəfə, Rusiyanın daxili quberniyalarından isə 7.7 dəfə çox idi. Yelizavetpol quberniyasında vəziyyət daha pis idi. Burada kəndlilər Həştərxan quberniyası kəndlilərdən 40 dəfə, Minsk quberniyasından 30 dəfə və Rusiyanın bütün daxili quberniyalarındakı kəndlilərdən 17 dəfə artıq satınalma məbləği ödəməli idilər. Yalnız torpağın haqqını tam ödədikdən sonra kəndlilər mükəlləfiyyətçi kəndlilər kateqoriyasına keçə bilərdilər. Bu şərtlərin kəndlilər üçün necə ağır olduğunu aydın görmək olar ki, kəndli həyətlərinin əksəriyyəti öz pay torpaqlarını satın alıb mülkiyyətlərinə keçirə bilməmişdilər. ―Əsasnamə‖yə görə torpaq sahibkarları ilə kəndlilər arasında münasibətlər ―torpaq nizamnamələri‖ adlandırılan xüsusi aktlarla müəyyən olunurdu. İslahatın hər bir mülkə tətbiqi bu torpaq nizamnamələri ilə müəyyənləşdirilirdi. Yerlərdə
Yüklə 4,04 Mb. Dostları ilə paylaş:
|