Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi a. Bakixanov adina tariX İnstitutu



Yüklə 4,04 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə85/189
tarix24.12.2017
ölçüsü4,04 Mb.
#18030
1   ...   81   82   83   84   85   86   87   88   ...   189

qiymətinə  tələbatını  qismən  ödəmək  üçün‖  o,  yeni  kompaniyanın  dəyəri  165  min 

funt sterlinq (1,6 mln manat) olan iri səhm paketini öz əlində saxladı [15]. Bu paket 

―Oleum‖un  əsas  kapitalının  13,7  faizinə  bərabər  idi.  Buna  görə  də  H.Z.Tağıyev 

ingilis  bankının  direktoru  E.Qubbardla  birlikdə  ―Oleum‖un  idarə  heyətinin 

direktorlarından  biri  seçildi.  Beləliklə,  yerli  kapitalın  neft  işində,  o  cümlədən  neft 

müəssisələrinin gəlirlərinin bölünməsində iştirakı yeni forma aldı. 

Milli  burjuaziya  neft  işində  çoxmilyonlu  yığımdan  kapitalist  istehsalının 

yeni  sahələrinə,  xüsusilə  yüngül  və  emal  sənayesinə,  nəqliyyat  və  digər  sahələrə 

soxulmaq  üçün  istifadə  etməyə  cəhd  göstərirdi.  Tağıyevlərin  1898-ci  ildə 

fəaliyyətə  başlayan  ―Lifli  maddələrin  emalı  üzrə  Qafqaz  səhmdar  cəmiyyəti‖ 

adlandırılan  səhmdar  müəssisəsinin  yaranması  da  bu  məqsədə  xidmət  edirdi. 

Müəssisənin  tikintisinə  6  mln.  manat  xərclənmişdi.  Vəsait  və  qüvvələrin  sənaye 

fəaliyyətinin  yeni  sahələrinə  keçirilmiş  yerli  kapitalistlərin  niyyətləri  ilə  birbaşa 

əlaqədar idi. 

Xarici  kapitalın  neft  istehsalında  mövqeyinin  genişlənməsi  və 

möhkəmlənməsi  rus  burjuaziyasının  və  onun  mənafeyini  ifadə  edən  bəzi  çar 

məmurlarının  müəyyən  müqavimətinə  rast  gəldi.  Çar  hökuməti  80-cı  illərin 

ortalarında neftli torpaqların xaricilərin mülkiyyətinə keçməsini məhdudlaşdırmaq 

haqqında məsələ müzakirə etmək qərarına gəldi. Lakin bu məsələnin həlli 1888-ci 

ilin  martında  ―kapital  cəhətdən  Rusiya  kimi  çox  yoxsul  olan  ölkəyə  kapitalın 

buraxılışını  tamamilə  dayandırmağı  çətin  ki,  faydalı  hesab  etmək  olar‖  [16]  – 

fikrini söyləmiş  maliyyə  nazirinin  müqavimətinə  rast gəldi. Maliyyə  nazirinin bir 

sıra  dəlillərini  rədd  edən  nazirlər  komitəsi,  bununla  belə,  xarici  kapitalın  rus  neft 

sənayesindən  tamamilə  kənar  edilməsinin  faydalı  olmadığı  fikrini  düzgün  hesab 

etdi və bildirdi ki, belə tədbirlər ―...xarici birjalarda mənfi təsərrüfat‖ yarada bilər. 

Bununla  əlaqədar  qərarda  göstərilirdi  ki,  ―ilk  vaxtlar  neftli  torpaqların  bir  əldə 

cəmlənməsinə  mane  olmağa  yönəldilmiş  yalnız  müəyyən  məhdudiyyətlərlə 

kifayətlənilsin‖ [17]. 

Neft  istehsalının  başlıca  özünəməxsusluğu  xammal  mənbəyinə  -  neftli 

torpaqlara  mülkiyyətin  xarakteri  ilə  başlı  idi.  Çarizmin  torpaq  siyasəti  bu  zaman 

həlledici  amil  kimi  çıxış  edirdi.  Bu  siyasətdə  ziddiyyətli,  əksər  hallarda  isə  bir 

araya sığmayan meyillər: azad kapitalist işbazlığının dövlətin neftli torpaqların ali 

mülkiyyətçisi  kimi  imtiyazının  saxlanılması  ilə,  hakim  sinfin  –  təhkimçi 

mülkədarların mənafeləri ilə birləşdirmək cəhdləri özünü göstərirdi. 

1  fevral  1872-ci  il  ―Neft  mədənləri  və  ağ  neft  istehsalından  aksizlər 

haqqında‖  Qaydalar  ―mədən  azadlığı‖  prinsipini  elan  etdi.  Bütün  silklərdən  olan 

şəxslərə  -  həm  Rusiya  vətəndaşlarına,  həm  də  xaricilərə  Abşeronda  torpaq 

ayrılması,  neft  axtarışı  və  çıxarılması  hüququ  verilirdi.  Lakin  hökumət  bu 

Qaydaların həyata keçirilməsini dərhal dayandırdı. Doğrudur, sonrakı 12 il ərzində 

neft sənayeçiləri tez-tez torpaq sahələri ələ keçirir  və  yaxud dövlət kəndlilərindən 

torpaq icarəyə götürürdülər [18]. 



Digər  aktla,  1872-ci  il  17  fevral  ―Qaydaları‖  ilə  ―əvvəllər  iltizamda  olan 

dövlət  neft  mədənlərini  müzaidə  yolu  ilə  şəxsi  adamlara  vermək  nəzərdə 

tutulurdu‖. Həmin ildə baş vermiş müzaidə zamanı 174 desyatin torpaq (onlardan 

150 desyatini Balaxanıda idi) satıldı. 

Lakin  80-cı  illərin  ortalarında  çarizmin  siyasətində  yeni  kurs  müşahidə 

olunmağa  başladı.  Təkcə  sərbəst  xəzinə  torpaqlarının  şəxsi  adamlara  ayrılması 

deyil,  həm  də  kəndlilərə  xəzinə  icma  torpaqlarının  təkini  istismar  etmək  hüququ 

verən rəsmi qaydaların da fəaliyyəti dayandırıldı. 

Digər tərəfdən, hökumət kəndlilərin   istifadəsində olan məhz xəzinə icma 

torpaqlarının  fondunu  artırmaq  qərarına  gəldi.  Balaxanı  və  Digah  kəndlərindəki 

1420 desyatinə yaxın kəndli torpaqlarının kütləvi müsadirə aktı 1882-ci ildə həyata 

keçirildi.  1890-cı  il  9  fevral  qanununa  əsasən  isə  kəndlilərdən  heç  bir  əvəz 

ödənilmədən  4967,5  desyatin  torpaq  alındı  [19].  ―1890—cı  il  qanunu  gücə 

əsaslanırdı və güc vasitəsilə həyata keçirildi. Torpaqları tikilmiş evlər müzaidə ilə 

satılırdı. Kəndlilərin şikayət və müraciətləri nəticəsiz qalırdı‖ [20]. Neft mədənləri 

haqqında  1892-ci  il  3  iyun  ―Qaydaları‖  ilə  Abşeron  yarımadasının  bütün  neftli 

torpaqları  xüsusi  şəxslərin  istifadəsi  üçün  bağlı  elan  edildi.  İndi  torpaqlar  hər 

sahədən  mütləq  minimum  haqq  müqabilində  verilə  bilərdi.  Müzaidənin  şərtlərini 

və vaxtını hökumət özü müəyyənləşdirirdi. Xəzinə neftli torpaqlarının icarə sistemi 

nəzarəti  dərinləşdi.  Pud  hesabı  şəklində  xəzinənin  xeyrinə  toplanan  renta  da  artdı 

[21]. 

Bütün  bunlar  sonrakı  illərdə  neft  istehsalının  inkişafına  ciddi  təsir 



göstərərək onun maya qəyərini qaldırdı. 

Çarizmin  ―yeni  kursu‖  sazişçi  xarakter  daşıyırdı.  Dövlətin  gəlir 

mənbələrindən  olan  neftli  torpaqların  vasitəsilə  onun  burjuaziyanın  sərəncamına 

keçməsindən narazı olan irticaçı mülkədarların və burjuaziyanın yuxarı dairələrinin 

tələbatı ödənildi. Yeni torpaqların kütləvi müsadirəsi məhz sonuncuların mənafeyi 

baxımından  keçirilmişdi.  Çarizmin  aktlarının  kapitalizmin  inkişafı  yolunda 

əngəllər törətməsinə baxmayaraq, əslində burjuaziyanın ―cilovlanması‖ olmadı və 

ola da bilməzdi. 

Birinci  müzaidələr  1896-cı  ildə  baş  verdi.  Sahələrin 

2/

3



  hissəsi  ən  iri 

kampaniyalara  –  ―Nobel  qardaşları  şirkətinə  (satılmış  bütün  sahələrin  yarıdan 

çoxu), Xəzər – Qara dəniz Cəmiyyətinə, Kaspi şirkətinə və başqalarına çatdı. İkinci 

və üçüncü müzaidələr də belə nəticələndi. 

Neftli  torpaqlara  münasibətdə  çarizmin  siyasətinin  nəticələri  deyilənlərlə 

bitmir.  Onun  nəticələrindən  biri  neftli  torpaqlarından  istifadə  şərtlərinin  hədsiz 

rəngarəngliyi idi. Kənd icmaları ilə müqavilə əsasında istismar olunan torpaqlarda, 

təsərrüfat sahibkarlarının özləri tərəfindən idarə olunan şəxsi mülklərdə, həmçinin 

ayrılma  hüququ  adlandırılan  hüquqi  əsasda  istismarda  olan  sahələrdə  icarə  haqqı 

çox  mötədil  və  yaxud  cüzi  idi.  Simvollik  haqq  –  bir  desyatinə  10  manat 

müqabilində  (1896-cı  ildə  100  manata  qaldırılmışdı)  müddətsiz  olaraq  neft 



Yüklə 4,04 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   81   82   83   84   85   86   87   88   ...   189




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©genderi.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

    Ana səhifə