sənayeçilərinə 1872-ci ildə müzaidə ilə satılmış sahələr də təxminən bu vəziyyətdə
idi. Burada icarə şərtləri (birdəfəlik haqq, paydan ayırma və hər puddan haqq)
çıxarılan neftin 25 və daha çox faizini udurdu [22]. Şərtlərin bu dərəcədə
uyğunsuzluğu ancaq özlərinin neftli torpaq fondlarının əsasını 70-80-ci illərdə ələ
keçirdikləri çox zəngin və həm də çox ucuz sahələrdən qoymuş iri firmaların
xeyrinə idi. Bunula belə, iri firmalar yüksək maya dəyəri şəraitində torpaq
sahələrini ələ keçirmək və eyni zamanda yeni firmaların rəqabətinə yol vermədən
neftli torpaqların təmərküzləşməsini gücləndirmək üçün kifayət qədər maliyyə
vəsaitinə malik idilər.
Neft sənayesində kapitalist təsərrüfatının təşkilinin hakim forması olan
istehsal vasitələri üzərində səhmdar kampaniyaları inkişaf edirdi. İlk iri səhmdar
kampaniyalarının ardınca bu tipli bir sıra yeni müəssisələr də meydana gəldi
(sonralar Xəzər-Qara dəniz Cəmiyyətinə çevrilmiş Batum neft sənayesi və ticarət
cəmiyyəti, ―Neft‖, ―S.M.Şibayev və Kº‖, ―Mirzoyev qardaşları‖ və s.) Əslində neft
təsərrüfatının səhmdarlıq əsaslarına çevrilməsi mövcud fərdi-ailəvi firmaların və
ticarət evlərinin əsasında yaradılırdı. 90-cı illərin əvvəllərində 13 səhmdar
müəssisəsi fəaliyyət göstərirdi. Onlar firmaların ümumi sayının 7-11%-ni təşkil
etsələr də, Bakıda çıxarılan bütün neftin 27-45%-ni verirdilər. Səhmdar
müəssisələrin neft sənayesinə qoyduqları kapitalın ümumi məbləği də yüksək idi
və bütövlükdə Rusiyanın dağ-mədən sənayesini xeyli qabaqlayırdı. 90-cı illərin II
yarısında bu sahənin səhmləşdirilməsi prosesi xüsusilə geniş vüsət aldı [23]. Neft
sənayesinin yüksək təmərküzləşməsi və intensiv səhmləşdirmə prosesi onun
inhisarlaşdırılmasının mühüm şərtlərindən oldu.
80-cı illərin əvvəllərində ―Nobel qardaşları‖ birliyinin daxili bazarda neft
məhsulları ilə ticarətdə üstünlüyü özünü büruzə verdi. Kampaniyanın bu vəziyyəti
nəqliyyat-satış təşkilindəki üstünlük hesabına təmin edilirdi. Buna görə də heç də
təsadüfi deyildi ki, ən iri müəssisələrin kapitalının böyük hissəsi bilavasitə istehsal
sahəsində deyil, nəqliyyat və satışın təşkilinə qoyulurdu. Qüdrətli çoxsahəli
istehsal-nəqliyyat-satış kombinatının çevrilmək yolu ilə inkişaf edən ―Nobel
qardaşları‖ şirkətində neft avbarları, gəmilər, sisternlər və neft kəmərləri 80-cı
illərdə əmlakın 74,5%-ni təşkil etdfiyi halda, mədənlər, zavodlar və neftli torpaqlar
bir yerdə əmlakın yalnız 25,5%-ni təşkil edirdi [24]. Qryaze-Tsaritsın dəmir
yolunda 1,500 xüsusi vaqon-sisternlərə malik olan Nobellər neft məhsullarının
Volqa üzərindəki körpülərdən və daxili bazarlarda quru yollarla daşınmasında çox
mühüm mövqe tuturdular.
Şirkət Xəzər dənizində tanker donanmasının pioneri kimi çıxış etdi. 1878-
ci ildən onların sifarişi ilə İsveçdə hazırlanmış dünyada birinci neft tankeri
―Zoroastr‖ Bakı ilə Həştərxan arasında hərəkətə başladı. Bir ildən sonra yeni, daha
böyük ―Moisey‖ tankeri sifariş verildi [25]. Halbuki ingilis ―Şell transport end
treydinq kompani‖ kampaniyasının Transatlantik neftdaşımaları üçün tankeri
yalnız 1892-ci ildə tikdirilmişdi [26]. Beləliklə, ―Nobel qardaşları‖ birliyi
Rusiyanın daxilində quru və dəniz kommunikasiyalarında inhisarçıya çevrilmişdi.
Elə həmin vaxt ―Nobel qardaşları‖ şirkəti Bakı ağ neftini Qərbi Avropada
satmaq üzrə xüsusi təşkilatını yaratmağa başladı. 1882-1883-cü illər ərzində
―Nobel qardaşları‖ şirkəti Rusiyada ağ neftlə ticarəti bütünlüklə özünhə tabe etmək
üçün ilk dəfə cəhd göstərdi. O, qondarma şəxslərin – neft ticarəti sindikatının
layihəsini irəli sürdü.
Sindikatlaşdırmaya meyil bir neçə ildən sonra neft istehsalında ifrat
istehsalla bağlı baş vermiş böhran və Rusiyadan ixrac edilmiş məhsulların satışında
yaranmış çətinlik dövründə özünü daha aydın göstərdi. 1886-cı ilin yanvarında
dörd ən iri zavod sahiblərindən olan H.Z.Tağıyev bütün zavod sahiblərini
sindikatda - Bakı ticarət birliyində birləşmələri ideyasını irəli sürdü. Layihədə Bakı
ağ neftinin ixracının təşkili və dünya bazarları uğrunda Amerika inhisarları ilə
mübarizə məsələsi əsas yer tuturdu. Ticarət ixracat sindikatı çox böyük firma kimi
düşünülmüşdü. Əsas cəhət bundan ibarət idi ki, sindikatın fəaliyyət dairəsi ticarətlə
məhdudlaşdırılmırdı: bütün üzvlər üçün vahid qiymətə neftin, kükürdün, sodanın
və digər xammalın satın alınması, gəmiçilikdə vahid yükdaşıma xərcinin
müəyyənləşdirilməsi də onun üzərinə qoyulurdu. Elə həmin ildə sindikat xarakterli
praktiki sazişlər bağlandı, lakin iri zavod sahibləri arasındakı kəskin ixtilaflara görə
onlar uzun müddət davam etmədi və pozuldu.
80-ci illər ərzində Bakı-Batum neft kəmərinin tikilməsi məsələsi ətrafında
kəskin mübarizə gedirdi. O, neft məhsullarının daşınması və ixracı problemi ilə sıx
bağlı idi və real inhisarçı mənafelərin toqquşmasını güzgü kimi əks etdirirdi.
Neft kəməri ideyası Cənubi Qafqaz dəmir yolunun Bakı neftinin dünya
bazarlarına çıxarmaq imkanının olmaması ilə bağlı idi. Problemin ―daha real həlli
vasitəsi‖ hesab edilən neft kəməri tikintisi isə 11 il ləngidilərək, yalnız 1896-cı ildə
başlandı.
Neft istehsalının inhisarlaşması uğrunda başlamış mübarizənin qızğın
çağında sahə sahibkarlıq təşkilatı - Bakı neft sənayeçilərinin qurultayı təşəkkül
tapdı. Bakı neft sənayeçilərinə hər il qurultaylarını çağırmağa icazə vermək
haqqında Nazirlər Komitəsinin Əsasnaməsi 1884-cü il yanvarın 24-də çar
tərəfindən təsdiq edildi. Quraltaylar ilk vaxtlar iqtisadi vəziyyətindən asılı
olmayaraq, bütün sənayeçilərin mənafelərini əks etdirən - ümumiyyətlə ―neft
sənayesinin ehtiyac və məsələlərini müzakirə etmək üçün‖ bir təşkilat kimi
düşünülmüşdü. Firmalar üçün heç bir senz məhdudiyyəti mövcud deyildi. Lakin
artıq IV qurultayda (1888-ci il) iri firmalar ―qurultayda iştirak etməyin
müəyyənləşdirilməsində kiçik firmalarla düz gəlməyərək‖, müxalifətə keçdilər,
növbəti ildə keçirilən qurultayda isə qurultaylar şurasının işini tamamilə pozdular
[27]. Onların bu cəhdi onunla nəticələndi ki, V qurultay tərəfindən qəbul edilmiş
əsasnamə ilə senz sistemi tətbiq edildi. Bundan sonra firmaları qurultay təşkilatında
nümayəndəlikləri neft hasilatı, emalı və daşınmasının miqdarı ilə müəyyənləşdirilirdi.