Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi a. Bakixanov adina tariX İnstitutu
Yüklə 4,04 Mb. Pdf görüntüsü
|
―Nobel qardaşları şirkəti‖nin, Rotşildlərin və birinci iki qrupa qarşı təşkilati əkslik yaratmağa cəhd göstərən Tağıyevin, Mantaşovun və başqalarının mənafeləri toqquşurdu. Göstərilən qruplar arasında ziddiyyətlər ona gətirib çıxardı ki, Bakı ağ neft zavodlarının ittifaqı 4 il fəaliyyət göstərdikdən sonra dağıldı (1897-ci il). 1898-ci ilin mayında senata verilmiş çar fərmanında xaricilərin Qafqazda sənaye müəssisələri yaratmaq hüquqları möhkəmləndirildi. 1898-ci ildə II Nikolay ―xüsusi yığıncağın xaricilərin Bakı rayonu hüdudlarında neft mədənlərinə buraxılmaları məsələsi haqqında‖ təklifini nəzərdən keçirdi. Çar bildirdi ki, xarici cəmiyyətlərin Rusiya neft sənayesində iştirakı ―faydalı və məqsədəuyğun‖ olmuşdur [36].
Çar hökuməti tərəfindən yaradılmış geniş imkanlardan istifadə edən xarici firmaların Bakı neft sənayesinə soxulması 90-cı illərin ikinci yarısında sürətlə genişləndi. Təkcə 1895-1898-ci illərdə Bakı rayonunun neft sənayesində 6 ingilis və bir sıra digər xarici kompaniyalar kök saldı [37]. Əvvəllər mövcud olan neft müəssisələrini satın alan ingilis sahibkarları və bankirləri çox vaxt, hətta firmaların köhnə adlarını belə saxlayaraq, onları rus firmaları kimi qələmə verirdilər. Bu şərait onlara xarici təbəələrin neft mədənləri və zavodları olarkən mövcud olan, rəsmiyyətdən yan keçməyə imkan verirdi. Xarici kapital axınının sənayenin inkişafı üçün müəyyən müsbət əhəmiyyəti olsa da, rus kapitalistləri kimi, Qərb kapitalistləri də çox vaxt istehsalı yenidən qurmaqdan imtina etməklə neft sənayesini texniki geriliyə məhkum edir, Bakı zəhmətkeşlərini amansız istismar etmək və neftin qiymətini qaldırmaqla külli gəlir əldə edirdilər. Bu isə ingilis və fransız kapitalının Rusiyanın xarici siyasət meylinə təsir göstərməsi üçün obyektiv zəmin yaradırdı. 1900-cü ildə Rusiyanın neft sənayesindəki səhmdar kapitalları arasında xarici kapitalını payı 35,7% təşkil edirdi. Xarici kapitalın mövqelərinin genişlənməsi neft hasilatında rus və yerli firmaların xüsusi çəkilərinin hiss olunacaq dərəcədə azalmasına gətirib çıxardı [38]. XIX yüzilliyin sonuna yaxın Şimali Azərbaycanın neft sənayesi öz inkişafının ən yüksək pilləsinə qalxdı, neft istehsalı üzrə dünyada birinci yerə çıxdı. Bu dövrdə neft sənayesində inhisarların tam hökmranlığı bərqərar oldu, xarici kapitalın mövqeyi genişləndi, ilk ixracat sindikatı - iri inhisarçı birlik meydana gəldi. Qısa bir tarixi müddət ərzində neft sənayesi kapitalist təşkilinin aşağı formasından inhisarçı birliyin yüksək formalarına kimi təkamül yolu keçdi.
§ 2. SƏNAYENĠN BAġQA SAHƏLƏRl
Bakıda neftçıxarma sənayesi ilə yanaşı, başqa müxtəlif sənaye sahələri də yaranmaqda və inkişafda idi. Neft-kimya sənayesi neft emalı ilə bilavasitə bağlı idi. Bakıda ilk kimya zavodu 1879-cu ildə S.M.Şibayev tərəfindən təsis edildi [39]. Az sonra, 1883-cü ildə ―Nobel qardaşları‖ şirkətinin, 1885-ci ildə Skvortsovun, 1889-cu ildə isə Tumayev və Adamovun kimya zavodları tikildi. Əsrin sonunda ―Kianda‖ səhmdar cəmiyyətinə məxsus daha bir kimya zavodu fəaliyyətə başladı, XIX əsrin sonunda Bakıda başlıca olaraq kükürd turşusu istehsal edən kimya zavodları fəaliyyət göstərirdi. Məlum olduğu kimi, neft emalı üçün zəruri olan kükürd turşusu almaqdan ötrü xammal-kükürd kolçedanı əsasən xaricdən gətirilirdi. 90-cı illərdə neft sənayesi kapitalistləri vəziyyətdən çıxış yolu tapdılar. 1893-cü ildə ―Nobel qardaşları‖ şirkəti Dağ-mədən departamentinin rəsmi icazəsi ilə ―Simens qardaşları və kompaniyası‖ şirkəti ilə müqavilə bağladı [40]. Müqavilənin şərtlərinə görə, ―Simens qardaşları‖ şirkəti Gədəbəy filiz mədənlərində çıxarılan bütün filizi ―Nobel qardaşları‖ şirkətinə satırdı. Artıq 1893-cü ilin son ayında mis kolçedanı ―Nobel qardaşları‖nın Qara şəhərdəki kimya zavoduna göndərilirdi. Kolçedanın emalı prosesində alınan mis yenidən Gədəbəy misəridən zavoduna qaytarılırdı. ―Nobel qardaşlan‖ şirkəti sonralar Azərbaycanın qərb hissəsində mövcud olan kükürd kolçedanı mədənlərini öz inhisarına almışdı. Bağlanmış müqavilələrdə göstərilirdi ki, Simenslər mis və kükürd kolçedanını yalnız ―Nobel qardaşları‖ şirkətinə satmalıdırlar. Beləliklə, bu müqavilə hələ XIX əsrin son rübündə dağ-mədən sənayesinin mühüm bir sahəsinin neft sənayesinin inhisar birliklərinə tabeliyinin başlanğıcı oldu. Bakıdakı neft-kimya zavodlarında kükürd turşusundan başqa sənaye sodası da alınırdı [41]. Neft sənayesinin inkişafı, mexaniki istehsala tələbat kəskin surətdə çuqun, buxar qazanları, dəmir boruları, neft saxlamaq üçün çənlər, qazma dəzgahları və s. istehsal etmək üçün neft sənayeçilərindən mexaniki emalatxanaların və ya zavodların tikilməsini tələb edirdi. ―Qafqaz və Merkuri‖ gəmiçilik səhmdar cəmiyyətinə məxsus təmir- mexaniki emalatxana əsasında 1866-cı ildə ayrıca zavod inşa edildi [42]. İkinci belə bir emalatxana 1875-ci ildə işə salındı. Sonra bu emalatxana ―Nobel qardaşları‖ şirkətinin yenidənqurma işləri əsasında böyük mexaniki zavoda çevrildi. XIX əsrin 80-ci illərindən başlayaraq Bakıda metal emalı sənayesi geniş vüsət aldı. 1885-1890-cı illərdə daha 5 belə zavod tikilib başa çatdırıldı. 1887-ci ildə ―Bakı doku‖ şirkətinin gəmi təmiri zavodu təsis olundu. 1899-cu ildə isə Ə.Dadaşovun gəmi təmiri zavodu tikildi. Gəmilərin təmiri ilə ―Kaspi‖ neft sənayesi və ticarəti, ―Əmtəə anbarlarının şərq cəmiyyəti‖, ―Nadejda‖ və digər səhmdar cəmiyyətlərinin mexaniki Yüklə 4,04 Mb. Dostları ilə paylaş:
|