Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi a. Bakixanov adina tariX İnstitutu

üsullarını tətbiq edirdi. İlk nümunəvi tarla 1895-ci ildə Ərəş qəzasında salınmışdı. 

1896-, ildə belə tarlalar Ağdaşda və Cavanşir qəzasının Qaziyan kəndində də təşəkkül 

tapdı. 

Suvarma  qurğulan  şəbəkəsinin  genişləndirilməsi  üzrə  bəzi  işlər,  Kür  üzərində 

su nasoslarının qurulması da pambıqçılığın inkişafında müsbət əhəmiyyətə malik idi. 

Bütün  pambıq  məhsulu  Rusiya  quberniyalarına  göndərilir,  onun  ancaq  cüzi  hissəsi 

yerlərdə emal olunurdu. 

70-ci  illərin  sonu,  80-ci  illərin  əvvəllərində  tütünçülükdə  də  yüksəliş  baş 

verdi. 1877-ci ildə xaricdən idxal olunan tütünün hər puduna gömrük rüsumunun qızıl 

pulla  14  manatadək  artırılması  tütünçülüyün  inkişafına  əsaslı  təsir  göstərirdi. 

Tütünçülükdə  aparıcı  yeri  Quba  və  Nuxa  qəzaları,  habelə  Zaqatala  dairəsi  tuturdu. 

Nuxa  və  Quba  rütünü  aşağı  növlü,  Zaqatala  tütünü  isə  əla  növlü  hesab  edilirdi. 

Tütünün  az  bir  hissəsi  ölkənin  hüdudlarından  kənara  -Gürcüstana,  Rusiyaya,  hətta 

xaricə (başlıca olaraq Zaqatala tütünü) aparılırdı [133]. 

Keçmişdə  olduğu  kimi,  Abşeronda  yenə  də  zəfəran  yetişdirilirdi.  1885-

1886-cı  illərdə  Şimali  Azərbaycan  zəfərançıları  196  pud  35  funt  zəfəran  əldə 

etmişdilər.  Zəfərançılığın  əsas  rayonlarında  -  Maştağa  və  Bilgəh  kəndlərində  bu 

məhsulun topdan və pərakəndə satışı ilə məşğul olan tacirlər fəaliyyət göstərirdilər. 

Onlar zəfəranı İrana və Türkiyəyə aparırdılar. 

80-ci  illərin  ikinci  yarısında  qısa  müddət  ərzində  biyankökü  çıxarılması  da 

xeyli inkişaf etdi. Bu kökdən hazırlanan cövhər lakritsa texniki və müalicə məqsədləri 

üçün  istifadə  olunurdu.  Şimali  Azorbaycanda  fəaliyyət  göstərən  3  zavod  gətirilən 

kökün hər pudunu 20 qəpik hesabı ilə qəpik-quruşa alır, qurudur, presləyir və xaricə, 

başlıca  olaraq,  Amerikaya  göndərirdi.  Zavod  sahibləri  müxtəlif  yerlərdə  satınalma 

məntəqələri  yaradır, öz aralarında  amansız  rəqabət  apararaq, biyan  kökü  alanda,  onu 

çıxaranları amansızcasına soyurdular. Hər il Şimali Azərbaycanda 100 min pudlarla 

biyan  kökü  toplanırdı.  Məsələn,  Yelizavetpol  quberniyasında  1889-cu  ildə  1  mln 

pud,  1890-cı  ildə  isə  2260500  pud  biyan  kökü  çıxarılmışdı  [134].  Lakin  1893-cü 

ildən etibarən biyan kökünün toplanması və aparılması xeyli azalır. Bu, həmin bitki ilə 

zəngin  olan  yeni  rayonların  (başlıca  olaraq  Suriyada)  aşkara  çıxarılması  və  biyan 

kökünün  Cənubi  Qafqaz  dəmir  yolu  ilə  daşınmasının  bahalığı  ilə  əlaqədar  idi. 

Nəticədə  biyan  kökü  sənayesində  böhran  başlandı  və      bu  bitkinin  çıxarılması 

tədricən tənəzzülə uğradı. 

Quba,  Nuxa,  Ərəş,  Şamaxı,  Bakı,  Naxçıvan  və  Göyçay  qəzaları,  habelə 

Zaqatala  dairəsi  ən  mühüm  bağçılıq  rayonları  idi.  Şimali  Azərbaycanda  kifayət 

qədər çox meyvə yığılırdı. 70-ci ilin sonu-80-ci iliərin əvvəllərində Nuxa qəzasında 

və Zaqatala dairəsində çox bol yetişən qoz və fındığın məhsulu nəzərə alınmamaqla, 

təkcə  Yelizavetpol  quberniyasında  hər  il  1200  min  puddan  çox  müxtə-lif  meyvə 

yığılırdı.  Bağçılıq  getdikcə  daha  da  çox  əmtəə  istehsalı  xarakteri  alırdı.  Bağçılıq 

məhsulları  təkcə  Şimali  Azərbaycanın  özündə  satılmır,  həm  də  getdikcə  daha  çox 

miqdarda  Cənubi  Qafqazın  digər  rayonlarına  və  Rusiyaya  aparılırdı.  80-ci  illərin 

---

ortalarında Quba qəzasından dəniz vasitəsi ilə Həştərxana və Nijni Nov-qoroda hər il 

92  min  pudadək  alma  və  armud  qaxı,  30  min  pudadək  qoz  aparılırdı.  Bakı 

quberniyası üzrə bağçılıq məhsullarının ixrac olunmasında əsas yeri Göyçay qəzası 

tuturdu. 1890-1895-ci illər-də Ucar, Müsüslü və Kürdəmir stansiyaları vasitəsilə hər 

il  Göyçay  qəzasının  hüdudlarından  kənara  xeyli  müxtəlif  meyvə  aparılırdı  [135]. 

Zaqatala dairəsi də ixrac olunan bağçılıq məhsullarının həcminə görə seçilirdi. Oradan 

Tiflis və digər şəhərlərə xeyli miqdarda qoz, alma və armud aparılırdı [136]. 

Yelizavetpol  quberniyasından  da  xeyli  meyvə  aparılırdı.  1893-cü  ildə  təkcə 

dəmir yolu ilə quberniyadan 132 min pud meyvə qurusu, 140 min pud qoz, badam və 

püstə  aparılmışdı.  Bostançılıq  məhsulları,  xüsusən  də  qarpız  və  yemiş  ixrac  edilən 

məhsullara  çevrilirdi  [137].  Bağçılığın  inkişafına  və  mütəxəssis  bağbanların 

hazırlığına kömək məqsədilə 1896-cı ildə Mərdəkanda ilk xüsusi bağçılıq  məktəbi 

açıldı.  Bu  məktəb  H.Z.Tağıyev  tərəfindən  təşkil  olunmuşdu.  Elə  həmin  ildə  Qubada 

xəzinənin  vəsaiti  hesabına  ikinci  bağçılıq  məktəbi  açıldı.  Bu  məktəblərin  şagird 

kontingentinin  az  olmasına  və  bağçılığın  inkişafına  zəif  təsir  etməsinə  baxmayaraq, 

onlar bağçılıqda aqrotexniki üsulların yayılmasında mühüm rol oynadı [138]. 

Üzümçülük  də  xeyli  inkişaf  etmişdi.  Şimali  Azərbaycanda  ölkə 

nüdudlarından çox-çox uzaqlarda məşhur olan əla  üzüm növləri  becərilirdi. 1870-

1890-cı illərdə Şimali Azərbaycanda üzümlüklə sahəsi orta hesabla təxminən 15 min 

desyatinə  çatır,  hər  il  4,55  mln  pud  üzüm  yığılırdı.  Şamaxı,  Göyçay,  Bakı, 

Yelizavetpol və  Şuşa  qəzaları ölkənin əsas  üzümçülük rayonları idi.  Yelizavetpol 

qəzasında  üzümçülüyün  inkişafı  sahəsində  Yelenendorf  koloniyası  fərqlənirdi 

Üzüm  məhsulunun  çox  hissəsi  şərab  istehsalına  sərf  olunurdu  Üzüm  məhsulu 

həmçinin yerli bazarlarda satılır, Zaqafqaziyanın iri şəhərlərinə və Rusiyanın daxili 

quberniyalarına aparılırdı [1391. 

60-cı  illərin  sonu-70-ci  illərin  əvvəllərində  ipəkqurdu  xəstəliyinin  aradan 

qaldırılmasından  sonra  Şimali  Azərbaycanda  ipəkçiliyin  inkişafı  davam  etməyə 

başladı.  1880-ci  illərdə  isə  bu  inkişaf  xeyli  sürətləndi.  1881-ci  ildə  Şimali 

Azərbaycanda  50  min  puda  yaxın,  90-cı  illərin  sonunda  isə  180  min  puddan  çox 

barama  yığılmışdı.  Barama  başlıca  olaraq  Yelizavetpol  quberniyasında  bəsləni-

lirdi.  80-ci  illərdə  burada  orta  illik  barama  istehsalı  təxminən  75  min  puda,  90-cı 

illərdə  isə  120  min  puda  bərabər  idi.  Barama  yetişdirilməsinin  geniş  yayılmasına 

belə bir fakt şəhadət edir ki, 80-ci illərin ortalarında ölkənin 800-dən çox kəndində 

ipəkçiliklə  məşğul  olurdular.  Bu  sənət  Şimali  Azərbaycanın  bütün  qəzalarında 

intişar  tapmış,  lakin  Ərəş,  Nuxa,  Cəbrayıl  və  Şuşa  qəzalarında,  habelə  Zaqatala 

dairəsində  daha  geniş  yayılmışdı.  Şimali  Azərbaycan  əhalisinin  ipəkçiliklə  bu 

qədər  intensiv  surətdə  məşğuliyyəti  və  bu  sahənin  yüksəlişinin  davam  etməsi 

əvvəlki tək rus ipək toxuma sənayesinin xam ipəyə tələbatından doğurdu [140]. 

1885-ci  ildə  Qafqaz  Kənd  Təsərrüfatı  Cəmiyyəti  Cənubi  Qafqaz 

ipəkçilərinə  fransız  cinsli  hüceyrəli  barama  toxumu  paylamışdı.  Bundan  sonra 

Qərbi  Avropadan  bu  cür  barama  toxumunun  gətirilməsi  getdikcə  daha  da  artırdı. 

---