Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi a. Bakixanov adina tariX İnstitutu

1895-ci  ildə  Cənubi  Qafqaza  383895  manatlıq  232  pud  xarici  barama  toxumu 

gətirilmişdi. Onun bir hissəsi Türküstan üçün nəzərdə tutulmuş, bir hissəsi isə İrana 

aparılmışdı. 1888-ci ildə Tiflisdə ilk Qafqaz ipəkçilik stansiyası açıldı. 2 il sonra 

bu  stansiya  Vartaşen  və  Lənbəranda,  1894-cü  ildə  isə  Qax,  Nuxa,  Ağdam, 

Bərgüşad  və  Hadrutda,  habelə  Ağdam  yaxınlığındakı  Seyidbəyli  kəndində  öz 

şöbələrini  açdı.  Stansiyanın  şöbələri  barama  qurdlarının  yemlənməsi  üsullarını 

nümayiş etdirir, ipəkçilərə məsləhətlər verirdi. Eyni zamanda Zaqatalada nümunəvi 

kümxana, 1893-cü ildə isə iri barama müəssisəsi yaradıldı. 

1885-ci  ildən  etibarən  Qafqaz  tədris  dairəsi  müəllimləri  ipəkçiliyin 

öyrənilməsinə cəlb etməyə başladı, onlar da öz növbələrində məktəb şagirdləri və 

yerli  ipəkçilərə  bu  sənəti  öyrətməli  idilər.  1889-cu  ildə  Ağdam  məktəbinin 

nəzarətçisi  B.D.İbrahimbəyov,  Bərdə  məktəbinin  nəzarətçisi  Həsən  bəy  Bağırov, 

Qutqaşen  məktəbinin  nəzarətçisi  Rəşid  bəy  Əfəndiyev  ipəkçilik  üzrə  nəzəri  və 

praktiki kursları dinləmək üçün Qafqaz ipəkçilik stansiyasına ezam olunmuşdular. 

Müəllimlər  üçün  Yelizavetpol  sənət  məktəbi  nəzdində  ipəkçilik  üzrə,  Qafqaz 

ipəkçilik stansiyasının Vartaşen şöbəsi nəzdində isə mikroskoplar üzrə məşğələlər 

kcçirilirdi.  Bu  yolla  müəllimlər  hazırlandıqdan  sonra  1889-cu  ildə  Yelizavetpol 

quberniyası  məktəblərinin  özündə  ipəkçilik  üzrə  dərslər  başladı.  1891-ci  ildə 

Şimali Azərbaycanın artıq 18 məktəbində belə məşğələlər keçirilirdi. 

Qeyd  edilən  tədbirlərdən  başqa  ipəkçiləri  həvəsləndirmək  məqsədilə 

sərgilər  təşkil  edilirdi.  Belə  sərgilər  1898-ci  ildə  Göyçayda,  1899-cu  ildə  isə 

Nuxada  təşkil  olunmuşdu.  1899-cu  ildə  təcrübə  mübadiləsi  məqsədilə  ipəkçilərin 

müşavirəsi  keçirildi.  Müşavirədə  ipəkçilik  rayonlarının,  o  cümlədən  Nuxa, 

Zaqatala  və  Naxçıvan  nümayəndələri  də  iştirak  edirdilər  [141].  Buxarla  işləyən 

ipəksarıma müəssisələrinin fəaliyyət göstərdiyi rayonlar, yəni Nuxa, Şuşa, Zaqatala 

və  Ordubad  ipəkçilik  məhsullarının  əsas  satış  məntəqələri  idilər.  Barama  Cənubi 

Qafqazın  digər  şəhərlərinə,  Rusiyaya  və  xaricə  də  aparılırdı.  Təkcə  1899-cu  il 

ərzində  Yelizavetpol  quberniyası  və  Zaqatala  dairəsində  barama  satışından  2162 

min manat əldə olunmuşdu [142]. 

Yüzilliyin  70-90-cı  illərində  kənd  təsərrüfatında  geridə  qalmış  texnika 

tətbiq  edilirdi.  Xış  ən  başlıca  əkin  aləti  idi.  Bundan  başqa,  yerlərdə  istehsal 

olunmuş  kotanlar  da  vardı.  Kotanlar  öz  konstruksiyasına  görə  çox  ağır  idi  və 

xüsusən də bərk torpaqlarda 6-9 cüt öküz və camış qoşulmasını tələb edirdi. 

90-cı  illərdən  başlayaraq,  kotanların,  özü  də  təkcə  yerli  deyil,  həm  də 

kənardan  gətirilən  kotanların  sayı  getdikcə daha  çox artırdı. Bu sonuncu kotanlar 

başlıca  olaraq,  rus  köçkünlərinin,  varlı  kəndlilərin  və  bəzi  iri  torpaq  sahiblərinin 

təsərrüfatlarında  işlədilirdi.  1897-ci  ildə  Yelizavetpol  quberniyasında,  Cənubi 

Qafqaz  dəmir  yolunun  keçdiyi  qəzalarda  cəmisi  565  təkmilləşdirilmiş  kotan  var 

idi.  Digər  alətlərdən  quberniyada  bir  neçə  taxıldöyən  və  iki  buxarla  işləyən 

samankəsən  maşın  var  idi.  Elə  həmin  1897-ci  ildə  Bakı  quberniyasında  53 

təkmilləşdirilmiş biçin maşını var idi [143]. 

---

Kənd  təsərrüfatı  maşınları  və  alətlərinin  yayılmasında  Qafqaz  Kənd 

Təsərrüfatı  Cəmiyyəti  də  müəyyən  rol  oynayırdı.  1385-ci  ildə  cəmiyyət  tərəfindən 

Yelizavetpol  və  Kürdəmirdə  kənd  təsərrüfat,  maşınlarının  iki  sınağı  keçirilmişdi. 

1894-cü  ildə  cəmiyyət  yenidən  daha  4  belə  sınaq  təşkil  etmişdi  [144].  1900-cü  ildə 

Yelizavetpolda kənd təsərrüfatı alətlərinin istehsalı üzrə emalatxanalar açıldı. Şimali 

Azərbaycanda kənd təsərrüfatı maşınları və alətlərinin yayılmasında xüsusi firmalar az 

rol oynamırdı. 90-cı illərdə Bakıda bu firmaların anbarları açılmağa başladı. ―Qustov 

List‖, sonra isə ―Stepun qardaşları‖nın texniki kontorları Bakıda kənd təsərrüfatı alət 

və  maşınları  ilə  ticarət  etməyə  başladı  [145].  Bu  firmalar  Şimali  Azərbaycanın  bəzi 

yerlərində öz məntəqələrinə malik idilər. Kotanlar, habelə digər kənd təsərrüfatı maşın 

və alətləri Bakı, Batum, Poti limanları və dəmir yolu vasitəsilə gətirilirdi. Azərbaycan 

kəndlilərinin əksər kütləsi üçün onlar çox bahalı olduğundan, təsərrüfatlarında yenə də 

xış  və  yerli  kotanlarla  işləyirdilər.  Əkinçilikdə  təkmilləşdirilmiş  maşınların  tətbiqi 

kapitalist  xarakteri  daşıyır.  Çünki  bu,  kapitalist  münasibətlərinin  yaranmasına  və 

onların daha da inkişaf etməsinə gətirib çıxarırdı. 

Yüzilliyin 70-90-cı illərində kənd təsərrüfatı istehsalı sahələrində kapitalist 

münasibətləri  formalaşırdı.  Məlum  olduğu  kimi,  kapitalizmin  inkişafı  məsələsində 

muzdlu əməyin yayılma dərəcəsi daha böyük əhəmiyyətə malikdir. Kapitalizm əmtəə 

istehsalının  elə  bir  inkişaf  mərhələsidir  ki,  bu  mərhələdə  işçi  qüvvəsi  də  əmtəəyə 

çevrilir.  Bu,  ictimai  istehsalın  bütün  sahələrinə  aiddir.  70-90-cı  illərdə  muzdlu  əmək 

kənd təsərrüfatının bütün sahələrində, bəzi sahələrdə çox, bəzilərində isə az dərəcədə 

tətbiq  edilirdi.  Taxılçılıqda  işləyib  ödəmə  sistemi  ilə  qovuşan  muzdlu  əməyin 

tətbiqi  ilbəil  genişlənirdi.  Taxılçılıqda  kişi  əməyinə  nisbətən  az  əmək  haqqı 

ödənilən qadın əməyi də tətbiq olunurdu; əmək haqqı işin xarakterinə görə ödənilirdi. 

Muzdurlar ya iş heyvanları və ya onlarsız işə girirdilər. Bu o deməkdir ki, muzdurların 

sıralarına  həm  tamamilə  torpaqsız  kəndlilər,  həm  də  öz  iş  heyvanı,  deməli,  pay 

torpağı,  lakin  çox  kiçik,  kəndlini  təmin  edə  bilməyən  pay  torpağı  olan  kəndlilər  də 

daxil  idilər.  Belə  pay  torpağı  olan  kəndli  əlavə  qazanc  axtarmağa  məcbur  idi,  yəni 

pay  torpaqlı  muzdlu  fəhlə  idi.  Bu,  muzdla  işçi  tutmağın  qarışıq  xarakterini,  işləyib 

ödəmə  və  kapitalist  sistemlərinin  qarışıq  xarakterini  göstərir.  Kənd  təsərrüfatı  üçün 

muzdlu  fəhlə  qüvvəsinin  əsas  mənbəyi  çox  kasıb,  habelə  cüzi  pay  torpağı  olan 

kəndlilər  idi.  Digər  mənbə  Cənubi  Azərbaycandan,  qismən  də  Dağıstandan  gəlmiş 

kəsbkarlardan ibarət idi. 

Taxılçılıqda  muzdlu  əməyin  tətbiqi  80-ci  illərin  ortalarında,  əmtəə 

istehsalının daha güclü surətdə inkişaf etdiyi dövrdə xüsusilə qüvvətləndi. Bu illərdə 

Azərbaycan kəndində sinfi təbəqələşmə prosesi xüsusən güclənir, bu da icma torpaq 

mülkiyyətinin  kəndin  varlı  təbəqələrinin  əlində  cəmləşməsinə  zəmin  yaradırdı. 

Torpağın  kəndin  varlı  yüksək  təbəqələrinin  əlində  cəmlənməsi  qaçılmaz  surətdə 

muzdlu əməyin tətbiqinə gətirib çıxarırdı. Muzdlu əməyin daha geniş şəkildə istifadə 

olunduğu köçkün təsərrüfatları bu baxımdan daha qabarıq şəkildə fərqlənirdilər. 

---