Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi a. Bakixanov adina tariX İnstitutu
Yüklə 4,04 Mb. Pdf görüntüsü
|
Bununla kifayətlənməyən iltizamçı kəndli torpaqlarını ələ keçirir, heyvanlarını Şamaxı əyalətinə sürüb aparmağı və yaxud quru otlaq saxlamağı üstün tutan kəndlilərdən də otlaq xərci alırdı. Hətta Quba komendantı da etiraf etməyə məcbur olmuşdu ki, ―Bundan belə nəticə çıxarmaq olar ki, guya dövlət özünə məxsus olan əmlakı, otlaq yerlərini deyil, əhaliyə məxsus olan əmlakı – qoyunları iltizama verir, iltizamçılar bu maddəni belə başa düşürdülər və müqavilə ilə öz fəaliyyətlərini belə istiqamətləndirirdilər‖ [97]. Dövlət vergilərinin ağırlığını onları toplayarkən yol verilən görünməmiş özbaşınalıqlar daha da artırırdı. Bütün rütbələrdən olan vəzifəli şəxslər kəndliləri soyub talayırdılar. Polkovnik Gimbut komendant olduqdan sonra vilayətdə özbaşınalıq daha da güclənirdi. Vergilər kəndlilərdən qanunla müəyyənləşdirildiyindən bir neçə dəfə artıq toplanır, fərq isə komendant tərəfindən mənimsənilirdi. Gimbut kənlilər üzərinə qanunla nəzərdə tutulmamış vergilər qoyurdular. 1837-ci ilin yazında Müşkür mahalının kəndliləri öz şikayətlərində bildirirdilər ki, Gimbut onların üzərinə xüsusi vergi qoymuş, pulları isə özü mənimsəmişdir. Şeşpara mahalının kəndlilərinin şikayətində göstərilir ki, Gimbut onlardan ―zəlzələyə görə pul‖ toplamışdır. Komendantın özbaşınalıqlarını 15 maddədə ifadə edən kəndlilər qeyd edirdilər ki, Gimbut onları pulsuz olaraq özü üçün işləməyə, ot biçməyə, bağ becərməyə, odun tədarük etməyə məcbur edir. Əyalətin idarə edilməsi üzrə komendant köməkçiləri olan mahal naibləri də öz rəislərindən geri qalmırdılar. Əyaləti təftiş edən adamın şəhadətinə görə, ―mahal naiblərinin özbaşınalıqlarının hüdudu yox idi‖. Komendant və digər vəzifəli şəxslərn azğınlığı məhkəmə işlərinin aparılmasında da özünü aydın göstərirdi. Şikayətçilərin tələbləri tələbləri çox nadir hallarda ödənilirdi. Həbsə alınmış adamlar bəzən illərlə istintaqsız və məhkəməsiz həbsxanada saxlanırdılar. Çarizm tərəfindən Quba əyaləti kəndlilərinə amansız müstəmləkə zülmü, Azərbaycanda vəzifəli şəxslərin əhalini açıq şəkildə soyması, onların azğınlığı və özbaşınalığı üçün əlverişli şərait yaradan komendant üsul – idarəsinin bərqərar olması 1837-ci il Quba kəndlilərinin üsyanının əsas səbəbləri idi. Müflisləşmiş kəndlilər dövlət boyunduruğunu daşımaq iqtidarında deyildilər və nəticədə vergi borcları sürətlə artırdı. Kəndlilərin vəziyyəti elə pisləşmişdi ki, onlar 1836-cı ildə buğda və arpa ilə ödənilən natural vergini ödəməyi dayandırmağa məcbur olmuşdular. Hökumət dairələrinin Yuxarıbaş mahalı kəndlilərinə Varşavada yerləşən süvari müsəlman alayında xidmət üçün könüllülər vermək təklifi kəndlilərin səbir kasasını dolduran sonuncu damla oldu [98]. Könüllülər tamamilə yerli əhali hesabına təchiz edilməli (silah, at, paltar və s.) olduğundan, əslində çarizm bu aktla çar hakimiyyət orqanlarının əlavə özbaşınalıqları üçün mənbə olan yeni mükəlləfiyyət tətbiq edirdi.
Bu tələb kəndlilər tərəfindən əsgəri mükəlləfiyyətin başlanması kimi qəbul edildi və 1837-ci ilin aprelində əyalətdə kütləvi kəndli hərəkatının başlanmasına təkan verdi. Hərəkat Yuxarıbaş mahalında başlandı, sonra iki qonşu mahala yayılaraq tezliklə bütün əyaləti bürüdü. Gündüzqala kəndində toplanan kətxudalar hərbi dairə rəisi Reutdanəyalətin əhalisini süvarilər verməkdən azad etməyi tələb etdilər. Tezliklə kətxudalar əlavə tələblər irəli sürdülər: dövlət mükəlləfiyyətlərin azaldılması, komendant Gimbutun vəzifəsindən kənar edilməsi, əhalinin nifrət etdiyi iki mahal naibinin vəzifəsindən kənar edilməklə əyalətdən çıxarılması. Hərəkat çox sürətlə inkişaf edərək müstəmləkə və feodal əsarəti əleyhinə çevrilmiş hərəkat xarakteri aldı. Yaranmış vəziyyətin ciddiliyi hökuməti güzəştə getməyə məcbur etdi. Reutn adından elan olundu ki, ―Quba əyalətindən süvarilər tələb olunmayacaqlar‖ [99]. Kəndlilərin Gimbutun və haqqında danışılan naiblərin vəzifələrindən götürülməsi tələbləri də yerinə yetirildi. Hökumət bu yolla kəndliləri sakitləşdirməyə, vaxt qazanmağa və kəndlilərə mükəlləfiyyətlərin azaldılması haqqındakı əsas tələbləri unutdurmağa ümid bəsləyirdi. Reutun taktikası müvəffəqiyyət qazandı. Kəndlilər evlərinə dağılışdılar və bununla hərəkatın birinci mərhələsi başa çatdı. Lakin Quba əyalətində kəndli hərəkatını doğuran sosial ziddiyyatlar həll edilməmiş qalırdı. Kəndlilərin mükəlləfiyyətlərin azaldılması haqqında əsas tələbləri yerinə yetirilmədi. Narazılığın yeni partlayışı labüd idi və onu çoz gözləmək lazım olmadı. 1837-ci ilin avqustunda Quba əyalətində kütləvi silahlı üsyan başlandı. Ona Xuluq kəndinin kətxudası – aprel həyəcanlarının fəal iştirakçısı Hacı Məhəmməd rəhbərlik edirdi, Dağıstan dağlılarının Şamil tərəfindən rəhbərlik edilən mübarizəsi də Quba əyalətlərindəki hadisələrin inkişafına, əhali arasında müstəmləkə əleyhinə əhavali-ruhiyyənin güclənməsinə təsir göstərirdi. 1837-ci il avqustun əvvəlində Hacı Məhəməd mürid Əmir Əli ilə görüşdü. Görüşdə Əli Şamilin Yuxarıbaş kətxudalarının adına ünvanlandığı məktubunu ona verdi, Şamil onları çar hakimiyyət orqanlarının yalançı vədlərinə inanmamağa, əldə silah öz hüquqlarını müdafiə etməyə çağırırdı. Şamil yazırdı: ―Silaha sarılın, üsyan qaldırın‖. Hacı Məhəmməd və kətxudalar qubalılara silahla kömək göstərməyə söz vermiş dağlıq Dağıstanın, Kürə və Qazıqumuğun iri feodal hakimlərindən biri olan Məhəmməd mirzə xana böyük ümid bəsləyirdilər. Avqustun 20-dən sonra Hacı Məhəmməd üsyan bayrağını qaldırdı. Çar müstəmləkəçiləri ilə silahlı üsyana başlamaq çağırışını o, oğlunun Xuluq kəndində keçirilən və üç yuxarı mahaldan 200-ə yaxın adamın, o cümlədən kətxudaların iştirak etdikləri toyunda irəli sürdü. Kətxudalar Hacı Məhəmmədə tərəfdar çıxdılar və kəndlərə çaparlar göndərərək, kəndliləri silahlı mübarizəyə çağırdılar. Hadisələr çoz sürətlə inkişaf edirdi. Artıq bir neçə gündən sonra, Barmaq mahalı istisna olmaqla, bütün əyalət kəndli üsyanı alovlarına bürünmüşdü.
Yüklə 4,04 Mb. Dostları ilə paylaş:
|