154
xadimlərini narazı salmışdı. O, fars və Azərbaycan (türk) dillərində məsnəvi, qəzəl
və rübailər yazmış, şeirlər divanının müəllifi kimi tanınmışdı. Təbiidir ki,
Cahanşah Həqiqi bir çox hallarda hökmdar kimi fəaliyyət göstərməli olmuşdur və
bu fəaliyyət onun ədəbi yaradıcılığı ilə ziddiyyət təşkil edirdi (onun öncə sufiliyə,
hürufilik təliminə bağlanmasını, sonra isə hürufilərə divan tutmasını xatırlamaq
kifayətdir). Cahanşah Həqiqinin qəzəllərindən birində onun sufiliyə bağlılığı
aşkardır:
Düşmə zəmanə fikrinin dərdi-sərü xəyalinə
Olma həris dünyənin gəncinə, mülki malinə.
Cənnəti-vəsli-dilbəri
gəl tələb et ilahidən,
Cənnətə vasil olmayan irməz anın vüsalinə.
30
Hökmdar-şairin Azərbaycan xalq yaradıcılığına bağlı olduğunu digər bir
qəzəlində də aydın surətdə görürük:
Cəmalın rovzeyi-rizvan deyilmi?
Dodağın çeşmeyi-heyvan deyilmi?
Səqahüm rəbbihüm xəmri ləbindən,
Bəyani-ayətü bürhan deyilmi?
31
Azərbaycan ədəbiyyatında doğma dilin tədricən ön mövqelərə çıxması və
milli ədəbi dilin saflaşması prosesində Mirzə Cahanşah Həqiqinin nəzərəçarpacaq
rolu olmuşdur.
XV əsrdə İmadəddin Nəsimi irsinin təsiri ilə əsərlər yaratmış şairlərdən
biri də Azərbaycanda dünyaya gəlmiş, mükəmməl mədrəsə təhsili almış, sonralar
isə Osmanlı sultanı Məhəmməd (Mehmet) Fatehin hakimiyyəti dövründə
Türkiyəyə getmiş, orada İzmir şəhərində yaşamış Xəlili olmuşdur. Xəlili 1471/72-
ci ildə “Fəraqnamə” adlı məşhur əsərini bitirmişdir. Hürufilik təliminə bağlı olmuş
bu Azərbaycan ədibi bir il İstanbulda yaşamış, 1485-ci ildə vəfat etmişdir,
Xəlilinin şeirlər divanı və poemaları vardır. Qəzəllərindən birində şairin sufiliyə
bağlılığı təsdiqlənir:
Mən ki dərvişəm, gədayəm, padşahi-aləməm,
Ruhi-birəngəm, əgərçi rəngə gəldim adəməm.
Şeş cəhtlə çar ünsürdür məni
faş eyləyən,
Yoxsa mən gəncineyi vəhdətdə mai-mübhəməm.
32
Hamidi də bu dövrdə yaşamış görkəmli Azərbaycan şairlərindən
olmuşdur. O, vətəndə mükəmməl mədrəsə təhsili almış, 1455/56-cı ildə Türkiyəyə
getmişdir. Hamidinin Azərbaycan (türk) və fars dillərində gözəl şeirlər yazması
Osmanlı sultanı Mehmet (Məhəmməd) Fatehin diqqətini cəlb etmişdir. Hamidi
Osmanlı sarayına cəlb olunmuş, lakin tezliklə “fitnə-fəsad yuvasını” tərk etməli
olmuşdur. Saraydaxili ziddiyyətlərin təsiri onu hətta İstanbulu tərk etməyə vadar
etmişdir. Şair ömrünün 30 ildən artıq qismini səyahətlərdə keçirmiş, təqribən
1485/86-cı ildə İstanbulda dünyasını dəyişmişdir. O, öz tərcümeyi-halı ilə bağlı
155
yazdığı uzun bir məsnəvidə dövrünün saray məmurları və ziyalılarının həyat
tərzini
də təsvir etmişdir. Lirik şeirlərindən birində onun doğma dilin poetik
imkanlarından necə məharətlə istifadə etdiyi aşkara çıxır:
Necə dil
səbr edə hicran içində,
Necə dil qəm çəkə dövran içində?
… Gül, ey mey, Hamidi könlün sevindir
Ki, bəslər dərdi-eşqi can içində.
33
Onun digər bir qəzəlində də həmin cəhət nəzərə çarpır:
Rahət olmadı dil, ey rahəti-can, sən gedəli,
Qönçəvəş könlümə dar oldu cahan, sən gedəli.
Sünbüli-zülfün ilə gül üzünü yad edərəm
Gecə-gündüz qılaram ahü fəğan, sən gedəli….
…Dəhənin şövqi
ilə Hamidiyi-suxtənin,
Getdi
səbri-dilü can oldu rəvan, sən gedəli.
34
“Varalım ol sənəmi-gülüzarə yalvaralım, bəlayi-firqət əlindən nigarə
yalvaralım”
35
demiş Hamidi Məhəmməd Füzuliyə qədər türk dilinin güclü ədəbi
dilə çevriləcəyini öncədən görmüş, türkcənin potensial imkanlarını ustalıqla nəzərə
çatdırmış Azərbaycan şairlərindən idi. Onun poetik yaradıcılığına İmadəddin
Nəsiminin böyük təsiri olmuşdur.
Əfsəhəddin Hidayətullah (Hidayət) XV əsrin sonlarınadək Təbrizdə
yaşamış, Ağqoyunlu dövlətinin banisi Uzun Həsənin (1423-1478) oğlu Əbülfəth
sultan Xəlil Bahadır xanın sarayında böyük əmir rütbəsinə qədər xidmət etmiş, bir
qədər sonra isə onun qardaşı Sultan Yaqubun sarayında yaşamış, fəaliyyət
göstərmişdir. Hidayətin şeirlər divanı vardır. O, zəmanəsinə görə sadə Azərbaycan
(türk) dilində şeirlər yazmışdır. Ədibin sözlərinin Azərbaycan şifahi xalq
ədəbiyyatından qaynaqlandığı bəllidir:
Getmə ey gülçöhrə, tərki-əhdü peyman eyləmə,
Gəl otur, çox qönçə kimi ağzını qan eyləmə…
….Xətü xalı zikrin anın qoyma ağzından müdam,
Gər müsəlmansan, Hidayət, tərki-Quran eyləmə.
36
Ruhani aləmə bağlı olan şair dünyəvi nemətlərə bağlılığını da bir çox
şeirlərində nümayiş etdirmişdir:
Dindirməzəm əğyarı itinlə olalı yar,
Hər işdə ki, var adəmə yoldaş gərəkdir.
Ərz eyləyəcək itlərinə halımı derlər,
Çox başımız ağratma bizə baş gərəkdir.
Yarın yüzi görgəc dəhənin istə Hidayət
Kim, Mehdi çağı gizli olan faş gərəkdir.
37