AZƏRBAYCAN MİLLİ ELMLƏR AKADEMİYASI
“ƏDƏBİYYAT MƏCMUƏSİ”
NİZAMİ GƏNCƏVİ adına ƏDƏBİYYAT İNSTİTUTUNUN
ELMİ ƏSƏRLƏRİ
2017
, №
3
Folklorşünaslıq
İslam SADIQ
Filologiya üzrə elmlər doktoru
Folklor İnstitutu
islam-sadiqli@rambler.ru
YUSİF VƏZİR ÇƏMƏNZƏMİNLİ VƏ
ŞUMER QAYNAQLARI
Açar sözlər: Y. V.Çəmənzəminli, roman, Şumer, motiv, Enlil, şərab, qaynaq
Key words: Y.V.Chamanzaminli, “Girls spring”, novel, Sumerian, motif, Enlil,
wine, source
Ключевые слова: Ю.В.Чсменземинли, роман, шумер, мотив, Энлил, вино,
источник
Böyük Azərbaycan yazıçısı Yusif Vəzir Çəmənzəminli həm zəngin
ədəbi bir irs qoyub getmiş, həm də bu əsərləri yazmaq üçün həyatın keşmə-
keşlərinə dözməyə, ağrılı-acılı bir ömür yaşamağa məcbur olmuşdur. Ağrılı-
acılı ömür deyəndə sözsüz ki, hər şeydən öncə, onun repressiya qurbanı ol
duğu yada düşür. Lakin mən burada yalnız onu nəzərdə tutmuram. Yusif
Vəzirin repressiyadan çox-çox əvvəlki ömrü də o qədər xoş keçməmişdir.
Yazıçının Kiyevdə, İstanbulda, Aşqabadda (Ürgəncdə), Fransanın Paris və
Klişi şəhərlərində yaşadığı günlər də xeyli ağrılı-acılı olmuşdur. Hətta Klişi
şəhərində fəhləlik eləmək zorunda qalmışdır. Onun həmin şəhərlərdəki həya
tı həm maddi, həm də mənəvi sıxıntılar içində keçmişdir
Yusif Vəzirin “Qızlar bulağı” romanı haqqında nə qədər yazılsa da, bu
əsərdə toxunulmamış elə məsələlər var ki, onların öyrənilməsinə yenə ehti
yac duyulur.
Y.V.Çəmənzəminli “Qızlar bulağı” romanını Böyük Oktyabr Sosialist
İnqilabından əvvəl yazmış, lakin onu heç yerdə çap etdirməmişdir. Görünür,
əsər onun ürəyincə olmamışdır. Ona görə də bu romanı 1934-cü ildə yenidən
işləmişdir. Yazıçı bu barədə 1934-cü ildə “Gənc işçi” qəzetində çap olunmuş
“Qərardan sonra” adlı məqaləsində yazırdı ki, “Qızlar bulağı” romanını yeni
mənbələrə istinadən tamamilə dəyişib yeni bir əsər etdim [1]. Eyni fikirlərə
yazıçının 1935-ci ildə yenə “Gənc işçi”qəzetində çap olunmuş “Qərardan
sonrakı yeni əsərlərim” və “Vışka” qəzetində çap olunmuş “Etimadı doğrul
244
dacağam” başlıqlı yazılarında da rast gəlirik [2; 3]. Bundan başqa, yazıçının
şəxsi arxivində romanın onun öz xəttilə yazılmış altı əlyazması var ki, bu da
əsərin bir neçə dəfə işləndiyini göstərir [4].
“Qızlar bulağı” tarixi romandır. Yazıçı özü “Qızlar bulağı”nı tarixi
roman adlandırmış və burada yaxın Şərqin eramızdan iki min il əvvəlki
həyatını işıqlandırdığını yazmışdır. Bu tarix gedib Şumer dövrünə çıxır və
əsərdəki bir çox süjet, obraz və motivlər Şumer tarixi, ədəbiyyatı, mədəniy
yəti ilə qırılmaz tellərlə bağlıdır.
“Qızlar bulağı” romanı başlayan kimi müəllim Kəbusey sonuncu dərs
olduğunu bildirir. O, gənclərə Xoruz qəbiləsinin tarixini öyrətmək istəyir və
bildirir ki, bütün bunlar mixi xətti ilə gil kərpiçlərin üzərmə yazılmışdır.
Burada istər mixi yazının, istərsə də kərpiclərin adının çəkilməsi şumerləri
yada salır. Hazırda dünyanın ən iri muzeylərində təxminən 200 min yazılı gil
kərpic-gil kitab saxlanılır. Onların böyük bir hissəsi şumer dilində yazıl
mışdır. Mixi yazısı və gil kitablar şumerlərin dünya mədəniyyətinə verdikləri
ən böyük töhfədir.
“Qızlar bulağı” romanında şərab içməkdən, məst olmaqdan danışılır.
Hətta burada tanrının da şərab içib məst olduğu vurğulanır. Kəbusey şərabın
tarixinin bəşəriyyət qədər qədim olduğunu söyləyir. Sonra Əmilmərduqun
dililə deyir: "Xülasə, şərab mənim üçün bir sirdir. Sizə bir misal söyləyim.
Bir xaldeyalı tərki-dünya əyyaş bir ellinə rast gəlib, ona nəsihət etməyə
başlayır:
- Şərab içmə, məst olma, xaliq bizi ayıqlıq üçün yaratmışdır, - deyir.
Ellin gülür:
- Aldanma - deyir, xaliqin də sənin kimi məstdir. Zatən məst olma
saydı, sənin tək axmağı yaratmazdı...” [5, s. 347].
Burada Şumer mətnlərində rast gəlinən iki fikir var. Birincisi, şərabın
tarixidir. Şumer mətnlərində pivə və şərabdan çox danışılır. Ninkaşi pivə
tanrısıdır, o pivə istehsalına rəhbərlik edir. Şumer mətnlərində pivə və şərabın
insanlar yaranmamışdan öncə mövcud olduğu söylənilir. Deməli, insanlardan
əvvəl tannlar pivə və şərab içmişlər. Bir neçə mətndə tanrının şərab içib məst
olduğuna rast gəlirik. Enki və Ninqursaq ilk insanı yaradarkan onlar şərab
içdiklərinə görə, yaratdıqları ilk insan şikəst olur, ona ruh verə bilmirlər.
Enkinin sevgi, məhəbbət tanrısı İnannanı öz evində qonaq saxladığı
səhnədə də onun şərab içib məst olduğunu görürük. Hər iki mətn romandan
yuxarıda verilmiş parçanın məzmunu ilə yaxından səsləşir. Tanrının insanı
yaradarkan məst olması, insanlann axmaqlığının səbəbinin də onunla bağ
lanması isə Enki və Ninqursağın ilk insanı yaradarkən şərab içdikləri səhnə
ilə eynidir.
“Qızlar bulağı” yeddi ərənin nağılı ilə başlayır. Sonra yeddi qızın adı
çəkilir və yeddi ərən qızların ətrafına toplaşıb ney çalır. Burada “yeddi ərən
səsi haqqın səsidir” və “Biz yeddi qız haqqın şən çırağıyız” misralarında
söylənən fikirlər yeddi ərənlə yeddi qızın tanrıya bağlılığına işarə ola bilər.
---------------------------
245
■■
“Haqqm səsi” və “haqqın şən çırağı” ifadələri bu fikri söyləməyə tam əsas
verir. Bu motiv Şumer mətnlərindəki Enkinin və Ninqursağın ilk dəfə yeddi
kişi və yeddi qadın yaratdıqları bilgilərlə də yaxından səsləşir [6, s. 67; 7, s.
181]. Bu qədər yaxınlığın, oxşarlığın təsadüfi olmadığını düşünmək olar.
“Qızlar bulağı” romanında sərkərdənin seçilməsi ilə bağlı maraqlı bir
səhnə var. İskitlərin sərkərdəsi Quzatay öldürülür və ordu başsız qalır. Bu
zaman Runca xatın deyir:
- ...sərkərdə seçilməz, hünərləri ilə şöhrət bularaq öz-özünə ordu başına
çıxar. Quzatayın yerində oturacaq bir adamım yoxdur [5, s. 415].
Bu səhnə də “Bilqamıs və Ağa” adlı Şumer dastanındakı bir motivlə
demək olar ki, üst-üstə düşür. Kiş şəhərinin xaqanı Ağa Uruk şəhərinə hü
cum edib onu özünə tabe etmək, adamlarını da aparıb qul kimi Kiş şəhərində
işlətmək istəyir. Bu zaman Uruk şəhərinin xaqanı üzə çıxmır, görünmür.
Ümumiyyətlə, həmin vaxt Uruk şəhərində xaqan olub-olmadığı bilinmir.
Urukun tərkibindəki Kulab şəhərinin başçısı Bilqamıs işi belə görüb mey
dana çıxır. Ağanın elçilərini qarşılayır. Urukun Kişə tabe olmasını qətiyyən
qüruruna sığışdırmır, elə igidliklər, qəhrəmanlıqlar göstərir ki, Ağa davasız-
şavasız geri çəkilir. Xalq yığışıb Bilqamısı Urukun xaqanı seçir [8, s. 163].
Runca xatunun “sərkərdə seçilməz, hünəri ilə ordu başına çıxar” fikri
ilə Bilqamısın Urukun xaqanlığına xalq tərəfindən gətirilməsi motivi də bir-
birini yaxşı tamamlayır.
“Qızlar bulağı” romanında bir uçmaq motivi var. Motiv belədir ki, “fə
qirlər meşədən ilan tutub yeyir və sonra da uçub ağaca qonurlar” [5, s. 367-
368]. Bu parça romanın birinci hissəsindəki altıncı ərənin nağılındandır. Bu
nağıla qulaq asan Ceyniz yoldaşının qolunu sıxaraq deyir:
- Bu ərən də bizi xam ələ salmış: adam da uçarmı? [5, s. 368].
Əlbəttə, “adam da uçarmı?” sualı çox düşündürücüdür. İlk baxışda bu
suala “insan uçmaz” deyib bircə kəlmə ilə cavab vermək olar. Lakin burada
tələsmək lazım deyil. İnsanın uçmağı motivinin üstündən keçib, onu əhəmiy
yətsiz bir şey hesab eləmək son nəticədə yanlışlığa gətirib çıxara bilər. Ona
görə bu motivi açmaq üçün yenə Şumer mətnlərinə üz tutmaq lazımdır.
Balıqçı Etana küləyin qanadlarını sındırdığına görə, Tanrı An cəzalan
dırmaq üçün onu göyə - yanına çağırır. Etana uçub göyə-Anm yanına gedir
və ordan da uçub geri - yerə qayıdır. Etana insandır. Mətndə onun uçduğun
dan danışılır. Şumer mətnlərində tanrıların uçduqları haqqında zəngin bilgi
lər saxlanmışdır. Çoxlu qanadlı tanrı şəkilləri və heykəlləri tapılmışdır. İnsan
başlı buğa və İnsan başlı şir heykəllərinin də çoxusu qanadlıdır. Qanad isə uç
mağın rəmzidir. Deməli, insanların uçmağının da bir ilkin kökü, qaynağı var!
Yuxarıda deyilənlərdən məlum olur ki, Yusif Vəzir Çəmənzəminli
Şumer, Babil, Assur dövrlərinə aid tarixi qaynaqlarla yaxından tanış olmuş
dur. İndi haqlı olaraq belə bir sual ortaya çıxır:
- Y.V.Çəmənzəminli bu qaynaqlarla harda və necə tanış olmuşdur?
Həmin bilgilərə nə vaxt yiyələnmişdir?
■
246
■
~
Bu suallara cavab verilməsi ona görə əhəmiyyət daşıyır ki, romanın
yazıldığı dövrə-ötən əsrin 20-30-cu illərinə qədər Azərbaycanda Fərhad Ağa
zadənin 1920-ci ildə “Azərbaycan” qəzetində çap olunmuş “Kitab tarixi”
adlı məqaləsindəki [9] xırda-para fikirləri çıxmaq şərtilə Şumer, Babil və
Assur tarixi, ədəbiyyatı və mədəniyyəti haqqında bircə cümlə belə yazıya
rast gəlinmir. Yazıçının romanın proloqunda adlarım sadaladığı qaynaqlar da
[10] həmin vaxtlarda Azərbaycanda olmamışdır. Deməli, adlan sadalanan
qaynaqlan yazıçı Azərbaycanda əldə etməmişdir. Həm də roman ilk dəfə
inqilabdan əvvəl yazılmışdır. Əgər bu qaynaqlar yazıçının əlinə düşməsəydi,
çox güman ki, əsəri 1934-cü ildə yenidən və indiki şəkildə işləməyəcəkdi.
Burada bir neçə məsələ aydınlaşır. Birincisi, bəlli olur ki, “Qızlar bulağı”nın
son variantı əvvəlkindən tamamilə fərqlənən yeni bir əsərdir. İkincisi, gö
rünür ki, Yusif Vəzir romanı 1934-cü ildə tamamlamışdı. Onu yenidən işlə
məyə isə qərarın qəbul edildiyi 1932-ci ildə başlamışdır. Nəhayət, məqalə-
dəki “yeni qaynaqlar” ifadəsi elə-belə işlədilməmişdir.
Y.V.Çəmənzəminli 1920-ci ildə İstanbulda Azərbaycanın səfiri olmuş,
XI qırmızı rus ordusunun işğalından və Azərbaycan Demokratik Cümhuriy
yətinin devrilməsindən sonra bu vəzifədən özü çıxmışdır. Yazıçı Azərbay
cana qayıda bilməmiş, uzun tərəddüdlərdən sonra Fransaya getmişdir. 1923-
1926-cı illərdə Paris və onun yaxınlığındakı Klişi şəhərlərində yaşamışdır.
Həmin illərdə Fransada assurologiya bir elm kimi güclü inkişaf edirdi. Bu da
onunla bağlıydı ki, 1842-ci ildən başlayaraq fransız arxeoloqları İkiçaya-
rasında irimiqyaslı arxeoloji qazıntılar aparır, tapılmış minlərlə gil kitablan
və digər maddi mədəniyyət abidələrini daşıyıb Luvr muzeyinə gətirirdilər.
Ona görə də Parisdə assurologiyanın və şumerşünaslığın inkişafı üçün zən
gin maddi baza yaranmışdır. Burada həmin illərdə şumer və akkad dillərin-
dəki gil kitablar oxunur, tərcümə olunur, nəşr edilir və araşdırılırdı. Paris
dünyanın ən qabaqcıl assurologiya mərkəzlərindən biri sayılırdı.
Tarixi öyrənməyə çox maraq göstərən Yusif Vəzir Parisdə yaşaya-
yaşaya burada gil kitablann oxunmasından, tərcümə və nəşrindən xəbərsiz qa
la bilməzdi. Burada yazıçının fransız dilini bildiyini də nəzərə almaq lazımdır
Əminliklə demək olar ki, Y.V. Çəmənzəminli Fransada yaşadığı 1923-
1926-cı illərdə Şumer məsələsi ilə yaxından maraqlanmış, fransız və digər
Avropa şumerşünaslannın əsərlərini tapıb əldə etmiş, oxuyub çox zəngin bi
liklərə yiyələnmişdir. Yazıçı 1926-cı il aprelin 3-də Bakıya gəlmişdir. 1932-
ci ildə “Qızlar bulağı” romanını yenidən işləməyə başlayarkən Fransadan gə
tirdiyi kitablardan və onlardan aldığı bilgilərdən böyük ustalıqla bəhrələn
mişdir.
Deməli, Y.V.Çəmənzəminli ötən əsrin 20-30-cu illərində Azərbaycan
da Şumer, Akkad, Babil və Assur qaynaqlarını oxumuş, onların tarixinə,
mədəniyyətinə dair zəngin biliklərə yiyələnmiş iki-üç ziyalımızdan biri ol
muşdur.
247
ƏDƏBİYYAT
1. Yusif Vəzir Çəmənzəminli. Qərardan sonra. Bakı, “Gənc işçi” qəzeti, 1934, 23
aprel.
2. Yusif Vəzir Çəmənzəminli. Qərardan sonrakı yeni əsərlərim. Bakı, “Gənc işçi”
qəzeti, 1935.
3. Везир Ю. Оправдываю доверие. Баку, «Вышка», 1935, 23 апреля.
4. Yusif Vəzir Çəmənzəminlinin şəxsi arxivi. AMEA M.Füzuli adma Əlyazmalar
İnstitutu. F21, sv. 21, 22, 23, 93,221.
5. Yusif Vəzir Çəmənzəminli. Əsərləri. 3 cilddə, 2-ci cild. Bakı, 1968.
6. Sadıq İ. Şumervə türk dastanları. Bakı, Azəməşr. 2012.
7. Sadıq İ. Şumerdə izim var. Bakı, Azəməşr, 2008.
8. Sadıq İ. Şumer ədəbiyyatı. Bakı, Azəməşr, 2013.
9. Ağazadə F. Kitab tarixi. Bakı, “Azərbaycan” qəzeti, 1920, 18, 28, 30, 31 mart.
10. Yusif Vəzir Çəmənzəminli. Qızlar bulağı. Bala, Azəməşr, 1934.
Islam Sadig
Y.V.CHAMANZAMINLI AND SUMERIAN SOURCES
Summary
The great Azerbaijani writer Y.V.Chamanzaminli was derived advantage from folk
lore very skilfully in his art activities. His novel “Girls spring” is raising great interest from
this view point. Azerbaijan folk-lore motives meeting in the novel was learned, but
Sumerian motives was left aside attention of explorers.
In this article, for the first time, was investigated Sumerian motives in the novel
“Girls spring”, their primary source was found and was given a detailed exploration great
examined. There were given a lot of convincing arguments for affirming that
Y.V.Chamanzaminli indeed derived Sumerian motives. Besides this, was learned how writer
acquainted with Sumerian sources in the 30 years of last century.
Ислам Садыг
Ю.В.ЧЕМЕНЗЕМИНЛИ И ШУМЕРСКИЕ ИСТОЧНИКИ
Реноме
Великий азербайджанский писатель Ю.В.Чеменземинли в своем художествен
ном творчестве с большим мастерством питался из фольклора. Его роман «Девичий
родник» с этой точки зрения вызывает большой интерес. Мотивы азербайджанского
фольклора, встречающиеся в этом романе, изучены, но шумерские мотивы остались
вне точки зрения исследователей.
В данной статье впервые исследованы шумерские мотивы, встречающиеся в
романе «Девичий родник», выявлены их первоисточники, дано широкое объяснение.
Для утверждения того, что Ю.В.Чеменземинли действительно питался из шумерских
источников, приводятся многочисленные достоверные факты. Кроме того, изучены
пути знакомства писателя с шумерскими источниками в тридцатых годах прошлого
века.
248
Dostları ilə paylaş: |