Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi folklor institutu atiF İslamzadə

Atif İslam oğlu İslamzadə

Oğuz epik ənənəsində Qazan xan obrazının

mifoloji strukturu
Xülasə

Bu monoqrafiyanın quruluşu giriş, iki fəsil, nəticə və is­ti­fa­də olunmuş ədəbiyyat siyahısından ibarətdir. Əsər eyni za­man­da elmi-kütləvi baxımdan daha əhatəli şəkildə oxunmaq üçün indeksləşdirilmiş, araşdırmada olan antroponimlər, etno­nim­lər, toponimlər və s. əhəmiyyətli bilgilər kitabın sonunda gös­təril­mişdir.

Kitabın “Giriş” hissəsində ənənəvi olaraq mövzunun ak­tu­al­lığından, obyekt və predmetdən, məqsəd və vəzifələrdən, prob­le­min öyrənilmə dərəcəsindən, elmi yeniliklərdən, nəzəri-meto­do­loji əsaslardan, tədqiqatın nəzəri və tətbiqi əhəmiyyətindən bəhs olunur.

“Oğuz epik ənənəsində Qazan xan obrazının funksional sta­tusu”adlanan I fəsildə Oğuz epik ənənəsinə daxil olan bədii-ta­rixi-mənqəbəvi ornəklərdə Qazan xan obrazının xan statusu öy­rənilir, xan statusunun göstəricisi kimi “Xan öyüncü” qəlibinə da­xil olan təyinlərin bədii-təsviri, epik-mifoloji kontekstdə se­man­tik səviyyələri elmi ictimaiyyətin nəzərinə çatdırılır. Bu tə­yin­lərin adi sözlüklər olmadığı, mifoloji modellər olaraq komp­leks təşkil etməsinin əsaslandırılması hər təyinə ayrı-ayrılıqda ya­naşmaq ehtiyacı meydana gətirir. Çünki bu təyinlər bü­tün­lük­lə Qazan xanın xan statusunu proyeksiyalandıra bilir. Eyni za­man­da bu sözlüklər mətndə kod açarı rolunda çıxış edib Oğuz epik ənənəsində Qazan xan obrazının müxtəlif fəaliyyətlərini özün­də cəmləyir. Mətnə hansı bucaqdan baxılırsa baxılsın xan öyünc­ləri təyinlərinə gəlib çıxmaq məcburiyyəti meydana çıxır. Elə bu səbəbdən də bu təyinlərin ardıcıl formada araşdırmaya cəlb olunması ehtiyacı yaranır. Məhz bu təyinlər bünövrə təşkil edib Qazan xan obrazını bir obraz kimi səciyyələndirir.

Monoqrafiyada eyni zamanda zoomifoloji, antro­po­mi­fo­lo­ji və sosiomifoloji modellərin mənaltı laylarda arxaik spesifika ola­raq işarələnməsi, lakin məna və anlam baxımından daha ge­niş səviyyədə səciyyə tapması konkret nümunələrlə əsas­lan­dı­rı­lır.

II fəsildə “Qazan xan obrazının mifoloji strukturu” ritual-mi­foloji səviyyədə öyrənilir, qeyd olunur ki, II fəsil I fəsilin ye­ku­nu kimi işlənmiş, burada Qazan xan obrazının mifoloji struk­tu­runu müxtəlif modellər əsasında səciyyələndirən ritual mo­del­lər mətnlərdən bərpa olunaraq elmi ictimaiyyətin istifadəsinə ve­ril­mişdir.

Araşdırmanın “Nəticə” hissəsində tədqiqat boyu əldə olun­muş elmi qənaətlər və yekun müddəalar ümumiləşdirilmiş, möv­zu­nun perespektiv istiqamətləri, yeni tədqiqatlar üçün açıq qal­ma­sı müəyyən edilmişdir.
Atif Islam oglu Islamzade

The mythological structure of Gazan khan character

in Oghuz epic tradition
Summary

This monography consists of introduction, two parts, conclusion and the list of used literature. The work has been indexed to read it according to the scientific-mass in details, the anthro­ponims, ethnonims, toponims and other important infor­ma­tion have been shown at the end of the book. In the intro­duction of the book the actuality of the subject, the object, the aim, duties, the investigating level of the problem, the scientific innovation, the theoretical-methodological principles, the theoretical-applied importance are determined.

In the first part called “The functional status of Gazan khan character in Oghuz epic tradition” in the examples of artis­tic-historical-mangaba (mangaba is the legend describing the life style and behaviour of the religious people) which includes in to Oghuz epic tradition the status of khan is studied, “Khan oyunju” as an indicator of khan status including in the literary-descriptive, epic-mythological context the semantical levels of attributes are presented to the social science. Substantiated these attributes not as the ordinary words, but being the mythological models create the need of approaching each attribute seperately in basing the complex. Because these attributes can project the status of “khan” of Gazan khan in whole form. At the same time these words playing as a code key in the text sum up different activities of Gazan khan character in Oghuz epic tradition. Lo­oking at the text from the different points to come to the attri­bu­tes of “khan oyunju” is necessity. That is why it is necessary to in­vestigate these attributes systematically. Organizing the base just these attributes characterise the character Gazan khan as a character.

In the monography at the same time being marked as an archaic specification of zoo-mythological, anthropo-mytho­logi­cal and social-mythological models in confidential layers, but to find character accordung to the meaning and idea in a great level are based on the concrete examples.

In the second part called “The mythological structure of Gazan khan” is investigated in the ritual-mythological level, it is noted that the second part has worked as a result of the first part, the ritual models renewed from the texts characterizing mytholo­gical structure of Gazan khan character on the base of different models have been given to the use of social science.

In the part “Conclusion” of the investigation the scientific conclusions and total thesis are generalized and in order to full fill the new investigations the perspective directions of the subject are determined.

Атиф Ислам оглы Исламзаде

Мифологическая структура образа Газан хана

в Огузской эпической традиции
Резюме

Стуктура этой монографии состоит из введения, двух глав, заключения и из списка использованной литературы. Работа индексироана в то же время для развернутого чтения с научно-популярной точки зрения, антропонимы, этнони­мы, топонимы и др. важные знания показаны в конце книги.

Во введении книги традиционно говорится об актуаль­нос­ти темы, о ее обьекте и предмете, о цельях и задачах, о сте­пени изучения проблемы, о научных новизнах, о теоре­тически-методологических основах,о теоретической и практической значимости исследования.

В I главе, называемой »Функциональный статус образа Газан хана в Огузской эпической традиции» в ху­до­жест­венно-историко-мангабави образцах, входящих в сос­тав Огузской эпической традиции, изучается ханский статус обра­за Газан хана, доводится до сведения научной общест­венности семантичекие уровни определений, входящие в форму «Хан оюнджу» как показатель ханского статуса в ху­до­жест­венно-изобразительном,эпическо-мифологическом кон­тек­сте. Эти определения, не являясь простыми словами, да­ет основание создания комплекса как мифологической мо­дели, требует отдельного подхода к каждому опре­де­ле­нию. Так как, эти определения польностью могут проекции­ро­вать ханский статус Газан хана. В то же время эти слова сое­диняют в себе различные деятельности образа Газан ха­на в Огузской эпической традиции, выступив в тексте в ро­ле кодового ключа. С какой бы призмы рассматривался текст, возникает необходимость прихода к определениям «хан оюнджу». И по этой причине возникает нужность прив­лечения рассле­до­ва­ния этих определений в пос­ле­довательной форме. Именно эти определения обоснованно характеризуют образ Газан ха­на как один образ.

В монографии в то же время конкретными примерами отражаются обозначение зоомифологических, антропо­ми­фо­логи­ческих и социомифологических моделей в под­текс­то­вых слоях как архаической специфики, но раскрытие ха­рак­тера обосновывается в более широком уровне с точки зре­ния значения и понятия.

Во II главе «Мифологическая структура образа Газан хана» изучается на ритуально-мифологическом уровне, отмечается, что II часть была разработана как итог I части, здесь ритуальные модели, характеризующие по различным моделям мифологическую структуру образа Газан хана, восстанавливаясь из текстов, даны в использование научной общественности.

В заключении исследования обобщены научные ут­верж­дения и итоговые положения, приобретенные в ходе иссле­дования, определены для того, чтобы оставить перс­пек­тивные направления темы открытыми для новых иссле­до­ваний.

İNDEKS
-A-

Allahu-Təala (Celle Cəlaluhu) 33, 34, 35, 48, 70, 72, 109, 119, 162, 163

Afrika 84

Ağ Bökö 92

Ağ Qaya 87

Ağqoyunlular 120

Ağ Saz 87

Axilles, Axilles dabanı 52, 53

Aqın, Aqınçılıq 56, 101

Ala Dağ, Ala Tağ 27, 28, 29, 30, 82, 156

Albaniya 140

Albaslı 89

Almalıq 78

Altay 78

Altay dastanları 92, 172

Amerika 84

Amit, Əmət, Amit soyının aslanı 7, 16, 24, 38, 59, 61, 62, 63, 64, 65, 66, 68, 69, 72, 75, 83, 87, 88, 93, 94, 95, 150, 172

Anafora 87

Animizm 85

Arxetip 14, 23, 28, 57, 58, 59, 61, 69, 75, 81, 98, 103, 129, 134, 147, 148, 151

Aruz 27, 28, 29, 30, 50, 54, 55, 56, 57, 71, 82, 101, 105, 106, 107, 108, 111, 112, 113, 115, 116, 117, 124, 125, 127, 132, 164, 165, 166, 167, 168

Asiya, Mərkəzi Asiya, Şərqi Asiya, Qərbi Asiya, Cənubi Asiya 139

Aslan bədənli Sfinks 63

“Aslan üzərində qələbə, aslan öldürüb aslana çevrilmə” mifologemi 7, 63, 64

Assam 84

Ata Qorqud 10

Atalar və oğullar motivi 106

“Atın bir hissəsi olmaq” motivi 7

Avesta 21

Avstraliya 84

Avşar 80

Ay xan 26, 136

Azərbaycan 8, 138

Azərbaycan türkcəsi 104, 105

-B-

Banıçiçək 71, 95, 156, 162

Basat, Aruz oğlu Basat 25, 27, 37, 40, 42, 50, 51, 52, 54, 55, 56, 57, 62, 63, 64, 66, 67, 68, 72, 73, 75, 87, 101, 106, 107, 108, 122, 125, 132, 143, 157

Basdırık 89

Bayat 99, 168

Baybican 34, 36, 41, 45, 58, 105, 161, 162, 163

Baybörə, Qambörə 33, 34, 36, 41, 45, 58, 105, 106, 161, 162

Bayındır, Bayındır xan 13, 14, 15, 23, 24, 25, 27, 28, 30, 31, 32, 33, 34, 35, 41, 44, 45, 46, 47, 48, 49, 50, 51, 53, 56, 58, 59, 61, 62, 64, 68, 73, 74, 76, 77, 80, 82, 83, 86, 96, 101, 104, 105, 106, 107, 113, 114, 117, 118, 119, 121, 122, 123, 130, 131, 132, 133, 134, 135, 137, 138, 139, 140, 142, 143, 144, 150, 151, 154, 155, 157, 160, 161, 162, 172

Bayındır boyu 23, 24

Bayındır xanın göygüsi (küyəküsi) 7, 16, 38, 94, 115, 117, 119, 120, 121, 122, 149, 150

Begdili 80

Berkut 23

Beyrək, Bamsı Beyrək 14, 15, 30, 36, 37, 38, 39, 40, 42, 45, 55, 56, 70, 71, 75, 82, 95, 98, 99, 100, 101, 103, 106, 108, 110, 115, 117, 124, 128, 131, 132, 135, 147, 155, 156, 157, 160, 161, 162, 163, 166, 168

Bədəvi at 101, 102

Bəhram gur 63, 64

Bəkil 40, 41, 45, 66, 95, 118, 135, 155, 156, 157, 161

Bəlx 76

Bi(e)zə miskin umıdı 7, 16, 24, 31, 32, 33, 34, 35, 36, 38, 39, 40, 41, 43, 44, 45, 49, 50, 51, 52, 53, 54, 55, 56, 57, 58, 59, 77, 93, 132, 133, 150

Binar oppozisiya 22, 29, 101

Birgünlük bəylik 36, 37, 46

Boz Qurd 97, 103

Bozoğlan 39

Bozoqlar 27, 28, 30, 50, 53, 55, 62, 68, 72, 78, 79, 80, 82, 99, 100, 101, 106, 107, 111, 114, 115, 123, 124, 125, 127, 128, 129, 133, 165, 166, 167, 168

Buğac 14, 15, 98, 106, 153, 154, 155, 157, 163

Bulqar-Tatar 146

Burla xatun 70, 71, 105, 110, 117, 118, 119, 120, 162

Buz dağ 103

Bügdüz Əmən 165

Bürküt 86, 87
-C-

Cəmi ət-təvarix 9

Cənubi Azərbaycan 76
-Ç-

Çar Yevrisfey 64

Çebeli-Qaracuk 76, 77

Çin 134

Çingiz xan 86
-D-

Dağ xan 24, 27, 62, 82, 136, 142, 144, 145

Dana Ata 9

Denotat 22

Dəclə çayı 60

Dədə Qorqud kitabı, DQK 3, 4, 6, 7, 10, 12, 13, 14, 15, 16, 18, 21, 25, 28, 29, 31, 36, 39, 47, 48, 49, 50, 51, 55, 59, 63, 67, 68, 69, 71, 73, 74, 76, 77, 78, 79, 80, 81, 82, 83, 87, 88, 90, 91, 94, 95, 96, 97, 98, 102, 103, 105, 106, 114, 116, 117, 119, 125, 126, 127, 128, 130, 131, 132, 133, 134, 135, 136, 137, 139, 141, 142, 143, 144, 145, 146, 147, 148, 149, 150, 151, 152, 153, 155, 157, 158, 159, 160, 161, 163, 164, 165, 168, 169, 172

Dəli Domrul, Duxa Qoca oğlı Dəli Domrul 106, 118, 119

Dəli Qarcar 99, 100

Dəli Ozan 36, 37, 38, 39

Dəniz xan 82, 136

Dərbənd 165

Dərviş 37, 38

Dış Oğuz, Taş Oğuz 29, 50, 55, 62, 101, 106, 114, 115, 127, 128, 165, 166, 167, 168

Dib Yavqu, Dib Bakuy 17, 145

Dirsə, Dərsə xan 14, 15, 33, 34, 36, 41, 45, 47, 48, 58, 65, 70, 71, 96, 106, 118, 119, 122, 153, 154, 160, 161, 162, 163, 164, 165

Diyarbəkir 60

“Doğan günəş” mifologemi 6, 21, 24, 25, 26, 27

Drezden nüsxəsi 18, 66, 88, 116, 117

Dua ritualı 152, 161, 162, 163

Dünya ağacı 54

Dürat 10
-E-

Edip 63

Elxanilər 120

Enkeş 17, 143, 144

Erimant qabanı 92

Eymur 80
-Ə-

Ə.Bahadır xan 9, 12, 17, 47, 54, 57, 71, 76, 78, 79, 97, 99, 121, 126, 141, 143, 144, 145, 147, 168, 170

Əbu Səid 121

Əgrək və Səgrək, Uşun Qoca oğlı Səgrək 71, 96, 106, 122

Əla-lisani-taifeyi-Oğuzan 9

Əmdi qardaş (süd qardaşı) 56

Əmiraxur 44, 46, 59

Əmir Süleyman 138

Əmran, Bəkil oğlı Əmran 40, 41, 45, 46, 66, 106, 114

Əmsali-Məhəmmədəli 9

Əmsali-türki 9

Əyə 89, 90

Əzrail 119

- F -

Fəraq 77

F.Rəşidəddin 9, 12, 17, 80, 86, 97, 99, 114, 121, 126, 127, 143, 144, 163, 170
-G-

Geneşik, Kenqeş 17

Gəmiqaya 92

Gök xan, Göy xan 24, 62, 82, 136, 142, 144

Göycə 136

Gözdən doğulma mifologemi 53

Gün xan 25, 26, 136, 144

Gürcüstan 102, 135

-Ğ-

Ğəflət oğlı Şir Şəmsəddin 107

-H-

Hekayeti-Oğuznameyi Qazan bəg və qeyri 12

Hemey şiri 63, 64

Herakl, Heraklın on iki qoçaqlığı 63, 64, 92

Həqq-Təala 100

Hindistan 84

Hiperbola 86

Hun, Hon xalqı 146, 147

-X-

“Xaqana bağlanmaq” motivi 7, 122

Xallı ayğır 101, 103

Xan öyüncü 16, 17, 30, 38, 62, 93, 104, 117, 137, 139, 140, 147, 148, 149, 151, 152, 172

Xan statusu 9, 12, 13, 15, 16, 126, 130, 131, 133, 134, 150, 151, 152, 153, 154, 159, 160, 161, 162, 164, 165, 168

Xan sülaləsi 138

Xan Uruzın ağası 6, 7, 16, 94, 104, 105, 115, 117, 150, 164, 172

Xan Uruzun babası 38

Xaos 23, 25, 37, 54, 55, 56, 66, 75, 135

Xəzər dağları 134

Xızır Əleyhissəlam 98, 100

Xocavənd 76

Xorasan 76
-İ-

İç Oğuz 50, 82, 106, 115, 127, 165, 166

İlək Qoca oğlı Alb Ərən 107

İmrənci 124

İnaq, inağ 17, 117, 124

İnvariant 11, 12, 14, 15, 57, 74, 75, 98, 127, 130, 137, 148, 151

İran 21, 104, 120

İskəndərnamə (Şərəfnamə) 134

İskəndər, Makedoniyalı İskəndərin imperiyası 126

İssıq göl 78

-K-

Kafər üzərində qələbə motivi 160

Kantuluk 89

Karahanlılar 141

Kara tay 76

Kayı, Qayı 80, 99, 107, 141, 168

Kentavr 92

Kentavr Xiron 92

Kiçik dağ 78

Kitabi-Dədə Qorqud eposu 9

Kontaminasiya 173

Koroğlu dastanı 90, 97, 98, 103

Koroğlu 90, 98, 102

Kosmos 23, 25, 55, 56, 66, 75, 135

Kozin Erkeş, Kozin Erkeş dastanı 92

Küyəkü 116, 117

-Q-

Qaba Ağac 54, 66, 68, 69, 70, 71, 72, 73, 74, 136

Qabangüc və Dəmirgüc 102

Qacarlar 120

Qadir, Qadir Allah 109, 125

Qaf dağı 23

Qafqaz 78

Qağan Aslan 54, 63, 64, 66, 67, 68, 72, 87, 108

Qalın Oğuz 14, 16, 22, 32, 53, 55, 62, 66, 68, 71, 77, 87, 105, 117, 124, 125, 127, 128, 131, 133, 134, 135, 137, 144, 153, 156, 159

Qalın Oğuzun arqası 127, 131, 149

Qalın Oğuzın dövləti 7, 16, 17, 77, 94, 122, 123, 124, 125, 126, 127, 128, 129, 130, 149, 150

Qalın Oğuzın imrəncisi 124

“Qalın” sözünün motiv səviyyəsi 7, 129

Qalmış yigit arxası 7, 16, 24, 38, 77, 94, 130, 131, 132, 133, 150

Qamğan 144

Qanlı Qoca 96

Qanturalı, Qanlı Qoca oğlı Qanturalı 3, 64, 67, 87, 96, 106, 162

Qapaqqan 50, 51

Qarabağ 76

Qarabudaq, Qaragünə oğlu Qarabudaq 33, 35, 107, 114, 164, 165

Qara Buğa 79

Qaracıq, Qaraca, Qarıcıq Çoban 21, 22, 36, 42, 43, 44, 45, 46, 57, 59, 69, 71, 72, 75, 76, 88, 91, 102, 103, 125

Qaracuq, Q(k)aracı(u)q dağı 28, 76, 78, 79, 80, 81, 87, 136

Qaracuğın qaplanı 7, 16, 24, 27, 38, 75, 76, 77, 81, 82, 83, 87, 88, 94, 150

Qara Çoq 79

Qaradağ 79

Qara Dəmir 79

Qaragünə 30, 41, 98, 111, 112, 161

Qara xan 23

Qaraqoyunlular 120

Qaraquc 81, 82, 83

Qaraquc at 81, 82

Qaraqum 78

Qaramanlılar 120

Qara Uçoq, Qara Uçuk 79, 80, 81, 82, 87

Qayı xan 145

Qazaxıstan 139

Qazan, Qazan bəg, Qazan xan, Salur Qazan 3, 4, 5, 6, 7, 9, 10, 11, 12, 13, 14, 15, 16, 17, 18, 21, 23, 24, 25, 26, 27, 28, 29, 30, 31, 32, 33, 34, 35, 36, 37, 38, 39, 40, 41, 42, 43, 44, 45, 46, 47, 48, 49, 50, 51, 52, 53, 54, 55, 56, 57, 58, 59, 60, 61, 62, 64, 65, 66, 67, 68, 69, 70, 71, 72, 73, 74, 75, 76, 77, 78, 79, 80, 81, 82, 83, 84, 85, 86, 87, 88, 89, 90, 91, 92, 93, 94, 95, 96, 97, 98, 99, 100, 101, 102, 103, 104, 105, 106, 107, 108, 109, 110, 111, 112, 113, 114, 115, 116, 117, 118, 119, 120, 121, 122, 123, 124, 125, 126, 127, 128, 129, 130, 131, 132, 133, 134, 135, 136, 137, 138, 139, 140, 141, 142, 143, 144, 145, 146, 147, 148, 149, 150, 151, 152, 154, 155, 156, 157, 158, 159, 160, 161, 162, 163, 164, 165, 166, 167, 168, 169, 170, 171, 172

Qazan dağı 27, 78

Qazan düzü 27, 79

Qazan gölü 27, 78

Qazanlı 79

Qazan oğuzı 124, 125, 147

Qazılıq qoca 82, 100, 101

Qazılıq Qoca oğlu Yegnəy 23

Qazqurt dağı 78

Qazlıq at 82

Qazlıq dağı 81, 82

Qərbi Sibir 89

Qılbaş 28

Qırat 90, 98

Qırğızıstan 139

Qıyan, Qıyan Səlcuq 54, 56

Qıyan Səlcük oğlı Dəli Dondaz 107, 114

Qonur at 65, 89, 91, 92, 97, 98, 99, 100, 101, 102, 103

Qonur atın iyəsi (ayası) 7, 16, 38, 88, 89, 94, 99, 102, 150

Qonur qoca sarı çoban 91

Qorqu(t)d, Qorqud Ata, Ata Qorqud, Qorqud Dədə, Dədə Qorqud 11, 37, 47, 54, 57, 99, 100, 101, 103, 107, 116, 125, 138, 141, 153, 157, 162, 167, 168, 171

Qurani-Kərim 48
-L-

Laiş nəsilləri 146

Litota 86

XIV Lüdovik 126

-M-

Macarlar 86

Maqrupi Qurbanəli 145

Məclis 97, 150

Mədəni qəhrəman 45, 46, 47, 59, 102, 134

MəlikMəhəmməd 23, 51

Məmlük Qıpçaq 93

Mənqəbə 4, 9, 10, 17, 36, 144, 168, 170, 171

Mənzum oğuznamə 58

Mərasim 16, 39, 96, 113, 150, 157, 167, 168

Mətə, Mete 146, 147

Mifologem 4, 6, 30

Mikayıl Baştu 146

M.Kaşqari 67, 76, 77

Monqol, Monqol-Türk 86, 121

Monqolların gizli tarixi 86

Monoteizm 85

Mosul 76

Motiv 4, 6, 121, 122, 127, 12, 30, 51, 52, 55, 61, 63, 64, 75, 98, 103, 106, 107, 121, 122, 127, 148, 159, 167

Muhamməd peyğəmbər (SƏS) 93, 140

-N-

Naxçıvan 77

N.Əndəlib 9

Nizami, N.Gəncəvi 63, 64, 134

-O-

Oğuz 13, 17, 18, 23, 24, 25, 58, 61, 72, 73, 75, 77, 126, 135, 140, 145, 148, 149, 171

Oğuz epik ənənəsi 3, 6, 7, 9, 10, 13, 15, 16, 17, 18, 24, 30, 36, 59, 97, 141, 147, 148, 152, 169, 170, 171, 172

Oğuz eposu 12, 16, 61

Oğuz əhdi 61, 68, 101, 114

Oğuz xan, Oğuz kağan, Oğuz xaqan 10, 11, 12, 13, 14, 15, 16, 17, 23, 24, 25, 26, 28, 33, 54, 57, 58, 59, 61, 62, 64, 72, 74, 75, 82, 97, 101, 103, 114, 117, 120, 121, 127, 129, 135, 136, 137, 142, 143, 144, 145, 146, 147, 151, 161, 163

Oğuz Kağan dastanı 9, 12, 13, 14, 26, 57, 64, 79, 97, 103, 114, 163, 170

Oğuz mifi 5, 11, 12, 15, 16, 30, 61, 74, 75, 88, 97, 102, 115, 129, 130, 137, 148, 152, 161, 169, 172

Oğuznamə 3, 4, 9, 10, 12, 17, 24, 30, 57, 58, 93, 121, 137, 143, 163, 170

Oğuz ölkəsi 77

Oğuz ritualı 58

Oğuz soyu 24, 68, 69, 72, 73, 74, 75, 110, 121, 127

Oğuz soyunun aslanı 61, 77

Oğuz soyunun qaplanı 77

Oğuz şəhəri 76, 77

Oğuz törəsi 42, 50, 56

“Oğuzun yeyilməsi” mifologemi 6, 51, 54, 55

Olcaytu 121

Onqon 23, 24, 86

Orxon, Orxon-Yenisey 67, 82

Orta Asiya 89, 138, 139, 147

Osmanlılar 120

Osmanlı türkcəsi 104

Otmanoğlu 137, 138

Ov ritualı 152, 153, 157, 159, 160, 161, 164
-Ö-

Ördək boyu 86

Özbəkistan 139
-P-

Paradiqma 5, 10, 11, 12, 13, 14, 15, 16, 18, 22, 23, 24, 25, 28, 30, 36, 48, 57, 58, 59, 61, 74, 75, 88, 97, 102, 103, 115, 122, 129, 130, 137, 145, 151, 161, 172

Parasarın Bayburd hasarı 124

Polifem 52

-R-

Ritual 5, 13, 14, 15, 16, 30, 32, 34, 37, 39, 51, 64, 90, 96, 97, 113, 128, 147, 148, 150, 151, 152, 153, 154, 156, 157, 158, 159, 160, 161, 162, 163, 164, 165, 166, 167, 168, 172

-S-

Salır Baba 9

Sal(o)ur Qazan eli 145, 146

Salur oğlu Qazan 27

Salur, Salur boyu, Salur soyu 17, 23, 24, 44, 82, 83, 140, 141, 142, 143, 144, 145, 147

Samaniler 141

Sayan 89

Sayram 78

Selcan xatun 63, 64, 96, 117, 162

Seyyid Əli 9

Sırdərya 60, 77

Sır suyunun ayağı 78

Skandinaviya 78

Statusdəyişmə 155, 156, 157, 158, 159, 160, 168

Sullax 89

Sunqur 86, 87

Suvanası 89
-Ş-

Şah Abbas 122

Şahin 24

Şan qızı dastanı 146, 172

Şəcəreyi-Tərakimə 9, 17, 57

Şərqi Türküstan 138

Şimali Qafqaz 89

Şülən, şilən, şölən 37, 39, 58, 167

-T-

Tacikistan 139

Tamğa 82

Tanrıçılıq dünyagörüşü 97

Tartım 47, 54, 57

Təpəgöz, Dəpəgöz 27, 37, 42, 43, 50, 51, 52, 53, 54, 55, 56, 57, 63, 64, 66, 67, 72, 87, 91, 132, 133

Təvarixi-ali Səlcuq 9

Totem, totemçilik 19, 84, 85, 87, 96, 97

Tovhid 162

Toy, toy ritualı 26, 36, 37, 58, 96, 127, 154, 167

Transformativ məlumat baqajı 7

Trikster 22

Turan 134

Turı at 99, 100, 101, 102

Tülu, Tülu quş 19, 21, 22, 23

Tülü quşun yavrısı 16, 18, 23, 24, 25, 30, 38, 50, 51, 53, 55, 56, 68, 93, 137, 138, 149, 172

Türk-Hun mifologiyası 86

Türk xanədanı 120

Türkmən 77

Türkmənistan 76, 139

Türk-Oğuz mifologiyası 63

Türküstan 134, 135, 136, 137, 139

Türküstanın dirəgi 7, 38, 133, 134, 137, 138, 150
-U-

Uca Tanrı 13, 14, 32, 33, 45, 47, 72, 97, 102, 163

Uç quş 86

Uçoqlar 27, 28, 30, 44, 50, 55, 59, 62, 78, 79, 80, 81, 82, 87, 99, 101, 106, 114, 115, 123, 124, 127, 128, 129, 133, 165, 166, 167

Ulaş oğlı, Ulaş oğl(ı)u Salur Qazan 7, 16, 17, 18, 27, 59, 77, 93, 143, 149, 172

Ulaş, Ulaş və Ulad 17, 93, 94, 143, 144, 145, 146

Ulduz xan 26, 136

Uluğ dağ 78

Uluq Türuk 26

Uruz Qoca 107

Uruz, Uruz xan, Uruz bəg, Qazan bəg oğlı Uruz bəg 15, 30, 33, 35, 40, 46, 48, 55, 65, 66, 70, 74, 75, 100, 101, 104, 105, 106, 107, 108, 109, 110, 111, 112, 113, 114, 115, 117, 125, 156, 157, 158, 159, 160, 164, 166, 168, 169

“Uruzun xaqan edilməsi” süjeti 6, 7

Uşun Qoca 96, 131

Uzun Həsən 121

Uzunkörpü variantı 9

-Ü-

Üç yüz altmış altı alp ərən 28, 29, 157

-V-

Vahid Allah inancı 97

Vatikan nüsxəsi 12, 88, 116

Vərəsəlik törəsi 152, 163

Vilayət issi 99

Volqaboyu 89
-Y-

Yaradan 109

Yabqu 80

Yalıncıq 36, 38

Yanqqı kənd 78

Yazıçıoğlu Əli 9, 83, 86, 126, 129, 147

Yazır 80

Yegnək, Qazılıq Qoca oğlu Yegnək 30, 33, 35, 99, 100, 101, 103, 106

I Yelizaveta 126

Yeranası 89

Yəğma 113, 128, 165, 166, 167

Yəğma ritualı 152

Yığnaq 97

Yunan mifologiyası 92

“Yusup və Əhməd” dastanı 145

-Z-

Zəngəzur 90

Zümrüd, Ənqa, Simurq, Simurğ quşu 19, 20, 21, 22, 23

MÜNDƏRİCAT

REDAKTORDAN 3

GİRİŞ 6
I FƏSİL

Oğuz epik ənənəsində Qazan xan obrazının

funksional statusu

Qazan xan obrazının xan statusu 13

Xan öyüncü kompleksinin semantikası 22

1. “Ulaş oğlı” təyini 22

2. Tülü quşun yavrısı 23

3. Bizə miskin umudı 38

4. Amit soyının aslanı 72

5. Qaracuğın qaplanı 91

6. Qonur atın iyəsi 105

7. Xan Uruzın ağası 123

8. Bayındır xanın göygüsi 137

9. Qalın Oğuzın dövləti 145

10. Qalmış yigit arxası 154

11. Türküstanın dirəgi 158

12. “Salur (Qazan)” təyini 165

II FƏSİL

Qazan xan obrazının ritual-mifoloji strukturunu proyeksiyalandıran ritual-mifoloji modellər

1. 
   Ov ritualı 180
   
2. 
   Dua ritualı 190
   
3. 
   Vərəsəlk törəsinin ritual kodeksi 192
   
4. 
   Yəğma ritualı 195
   

NƏTİCƏ 199

ƏDƏBİYYAT 203

İndeks 222

Atif İslam oğlu İslamzadə.

Oğuz epik ənənəsində Qazan xan

obrazının mifoloji strukturu.

Bakı, Elm və təhsil, 2017.

Nəşriyyat direktoru:

Prof. Nadir Məmmədli
Kompüterdə yığdı:

Ləman Qafarova
Kompüter tərtibçisi və

texniki redaktoru:

Aygün Balayeva

Kağız formatı: 60/84 1/ 16

Mətbəə kağızı: №1

Həcmi: 238 səh.

Tirajı: 300

Kitab Azərbaycan MEA Folklor İnstitutunun

Kompüter Mərkəzində yığılmış, səhifələnmiş,

“Elm və təhsil” NPM-də ofset üsulu ilə

h

azır diapozitivlərdən çap olunmuşdur.

Kitab arxası

Atif İslam oğlu İslamzadə 19 mart 1968-ci ildə ziyalı ailəsində dünyaya göz açmışdır.

1984-cü ildə Kürdəmir şəhər 1saylı orta məktəbin mə­zunu olmuş, 1991-ci ildə Bakı Dövlət Universitetinin fi­lo­lo­gi­ya fakultəsini bitirmişdir.

A.İ.İslamzadə 1995-ci ilə kimi Kürdəmir şəhər Şahmat məktə­bində məşqçi-müəllim vəzifəsində çalışmış, 1995-ci ildən 2002-ci ilə kimi Kürdəmir şəhər tarixdiyarşünaslıq mu­ze­yində kiçik elmi işçi vəzifəsi daşımışdır. 2002-ci ildən AMEA Folklor İnstitutunda kiçik elmi işçi, elmi işçi və böyük elmi işçi vəzifəsində çalışmışdır.

Elmi- publisistik-bədii üslublarda müxtəlif əsərlərlə çıxış edən A.İ.İslamzadə 50-yə yaxın elmi məqalə yazmış, el­mi-ədəbi toplu və jurnallarda dərc etdirmiş, Respublika daxi­lin­də və xaricdə kitab və məqalələri nəşr olunmuşdur.

A.İ.İslamzadə 27.06.2013-cü il tarixində AMEA Folk­lor İnstitutunun Dissertasiya şurasında “Oğuz epik ənənəsində Qa­zan xan obrazı” adlanan dissertasiya mövzusunu mə­vəf­fə­qiy­yətlə müdafiə etmiş, 12.05.2014-cü ildə Prezident Şurası yanında AAK tərəfindən elmi tədqiqat əsəri təsdiq olunaraq filologiya üzrə fəlsəfə dokturu alimlik dərəcəsinə layiq görülmüşdür.

A.İslamzadə hal-hazırda AMEA Folklor İnstitutunda aparıcı elmi işçi vəzifəsində çalışır. Evlidir, iki övladı var.