Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi folklor institutu azərbaycan folkloru antologiyasi (Cəbrayıl, Ağdam, Laçın, Qubadlı, Zəngilan, Ağcabədi və Kəlbəcər rayonlarından toplanmış folklor nümunələri) baki – “Nurlan“ – 2012
Yüklə 2,8 Kb. Pdf görüntüsü
|
8 lilik o dəqiqə hiss olunur. Əvvəla, Saatlı rayonunda folklor ör- nəklərinin əsas daşıyıcıları mollalar, ağıçılar, rövzəxanlar, onla- rın məclisində iştirak etmiş şəxslərdir. Ona görə də bu bölgədə Məhəmməd peyğəmbər, Həzrət Əli və digər müqəddəslər haq- qında dini məzmunlu mətnlər geniş yayılmışdır. Bu mətnlər di- gər qruplarla müqayisədə həm yeniliyinə, həm də bədii geniş- liyinə görə seçilir. Ona görə də “Saatlı folklor örnəkləri” kita- bının tərtibi zamanı ənənədən kənara çıxılaraq nağıllar bölməsi sehrli deyil, dini nağıllarla başlanılmışdır. Tovuz rayonunda isə şifahi ənənənin əsas daşıyıcıları aşıqlar, bu nəslin davamçıları və yaxud aşıq məclisində iştirak etmiş, aşıqların sözünü-söhbə- tini mənimsəmiş insanlardır. Bu da bölgədən toplanan mətn- lərin xarakterinə təsir göstərmiş, aşıq repertuarında özünəməx- sus yeri olan qaravəlli janrının bölgədə geniş yayılmasına səbəb olmuşdur. Kitaba söyləyicilərin qaravəlli adlandırdığı 30-dan artıq mətn daxil edilmişdir (təsnifat zamanı həmin mətnlərin bir qismi nağıllar, digər qismi isə lətifələr bölməsində verilmişdir). Həmin mətnlərin bir çoxunun bölgədən bir neçə variantı qeydə alınmışdır. Bölgədən aşkar edilmiş 5 yeni nağıl süjetindən 2-nin qaravəlli olması əslində bu janrın bölgədə nə qədər populyar olduğunu göstərir. Digər nağıl qrupları ilə müqayisədə qara- vəllilər daha maraqlı təhkiyəyə malik olub, epik genişliyi, üslub vasitələrinin zənginliyi ilə diqqəti cəlb edir. Qaravəlli üslubu bölgədə o qədər geniş yayılmışdır ki, bir çox bölgələrdə ciddi tərzdə verilən bəzi süjetlər bu bölgədə qaravəlliyə xas yumo- ristik gülüşlə təqdim olunur. TR 911 nömrəli süjetin bölgədən yazıya alınmış variantında müşahidə olunan yumoristik cizgilər buna misal ola bilər. Arvadını döyməyə bəhanə axtaran kişinin onun bişirdiyi yeməyə bir ovuc duz tökməsini, daha sonra bişmiş ətin üstünə soyuq su əlavə etməsini söyləyici qaravəlliyə xas elə gülməli tərzdə çatdırır ki, dinləyicinin bu hadisəyə laqeyd qalması, gülməməsi mümkün deyil. Qaravəllilərə xas bu 9 kimi detallar əslində qaravəlli janrının, qaravəlli üslubunun bölgədə nə qədər yayğın olduğunun bir göstəricisidir. Söyləyicilərin dediyinə görə, aşıqlar qaravəlliləri ya dastan arasında, ya da dastana başlamazdan əvvəl auditoriyanı ələ almaq, dinləyiciləri söyləniləcək mətnə kökləmək üçün söyləyərdilər. Bir qədər əvvəl qeyd etdik ki, Tovuz nağılları regional özünəməxsusluğu ilə seçilir. Bu özünəməxsusluq, ilk növbədə, özünü nağılların süjet tərkibində göstərir. Bölgədən bahadırlıq və kumilyativ nağıllar istisna olmaqla digər nağıl qruplarının hamısına dair nümunələr qeydə alınmışdır. Amma qeydə alınmış süjetlərin nisbətinə diqqət yetirsək, ən çox satirik, dini və novellistik nağıl süjetlərinə rast gəlinir, sehrli nağıllar və heyvanlar haqqında nağıllar onlarla müqayisədə xeyli azlıq təşkil edir. Bölgədən cəmi 5 sehrli nağıl, 4 heyvanlar haq- qında nağıl yazıya alınmışdır. Sehrli nağılların bu qədər sürətlə dövriyyədən çıxmasını tədqiqatçılar onların məzmunu- nun gerçəklikdən, reallıqdan uzaq olması ilə əlaqələndirirlər 4 . Bölgədə Azərbaycan nağılçılıq ənənəsi üçün xarakterik sü- jetlərlə yanaşı, az yayılmış süjetlərin variantlarına da rast gəlinir. Məsələn, bölgədən şifahi ənənədə geniş yayılmış “Yaxşılığa yamanlıq” (TR 155), “Comərd Qəssab” (TR 750), “Xəncərin şa- hidliyi” (TR 780D*), “Yazıya pozu yoxdur” (TR 930) kimi məş- hur nağıl süjetləri ilə yanaşı, “Boyaq suyu ilə ehsan” (TR 760*), “Bacı həsrəti” (TR 777*), “Naşı biçinçi” (TR 1202), “Üzlü qonaq” (TR 1618*) kimi az rast gəlinən nağıl süjetləri də qeydə alınmışdır. Bir çox süjetlərin isə ənənəvi variantlardan fərqlənən yeni variantları yazıya alınmışdır. Həmin nağıllar onu təşkil edən motivlərə, epizodların ardıcıllığına, maraqlı söyləyici təhkiyə- 4 Р.Н.Матвеева, Е.Л.Тихонова. Русский традиционный фольклор Бай- кальского региона: жанровый состав, пробдемы выживания / Сборники конференции НИЦ Сосиосфера, № 42, 2012 10 sinə, bir çox nüanslarına görə digər bölgələrdəki variantlardan fərqlənir. “Elmin başı da səbirdir, sonu da” (TR 910B*), “İnsan nəslinə çəkər” (TR 997*), “İnsanın acgözlüyü” (TR 831C), “Bütün qadınlar eynidir” (TR 983) nağllarını təşkil edən bir çox motivlərə həmin süjetlərin ənənəvi variantlarında rast gəlmirik. Nağıllar maraqlı kontaminasiya tipləri ilə diqqəti cəlb edir. “Təyin olunmuş arvad” (TR 930A) + “Canavarla gələn əcəl” (TR 934B), “Əzrayıl hərənin canını bir üsulla alır” (TR 811*) + “Sonsuz dua” (TR 1199), “Ramazan” (TR 1541) + “O dünyadan gələn” (TR 1540) + “Təqibdən qaçan keçəl” (TR 1542A*) kimi şifahi ənənədə geniş yayılmış kontaminasiya- larla yanaşı, bölgə üçün xarakterik kontaminasiya nümunələri də vardır. Məsələn, “Tənbəl ər” və “İsgəndərin ölümü” süjetlərinin birləşməsinə ancaq bu bölgədə rast gəlinir. Söy- ləyici personaj adlarının oxşarlığından çıxış edərək hər iki süjeti birləşdirmiş, nəticədə maraqlı bir kontaminasiya nümu- nəsi ortaya çıxmışdır. “Kim uzağa tullanar” (TR 1618*) + “Ağa nökəri çaya atmaq istəyir” (TR 1120), “Naşı biçinçi” (TR 1202) + “Çoban və quldurlar” (TR 958) süjetlərinin bir- ləşməsinə də ancaq bu bölgədə rast gəlinir. Nağıllardan bəhs edərkən onun təşkilində xüsusi rolu olan formullara toxunmadan keçmək mümkün deyildir. For- mullar arasında inisial formullar nağıl dünyasına açılan bir qapı olduğuna görə xüsusilə seçilir. Nadejda Korovinanın da yazdığı kimi, inisial formullar təkcə kompozisiya elementi kimi çıxış etmirlər, həm də müəyyən məna yükünə malikdirlər. Hadisənin cərəyan etdiyi yer və zaman, əsas personajların təqdimatı, söy- ləyicinin nağılda bəhs olunan hadisələrə münasibəti bu for- mullar vasitəsi ilə ifadə olunmaqdadır 5 . Məlum olduğu kimi, 5 Коровина Н.С. Инициальные формулы Коми народных сказок / Филологические науки. Вопросы теории и практика, Тамбов: Грамота, 2013, №6, в 2-х ч. Ч. 2, с.107-110 Yüklə 2,8 Kb. Dostları ilə paylaş:
|