115. MƏŞƏDİ BAYAZ
Məşədi Bayaz Hajı Qasımın birinci arvadı olufdu. Məşədi Bayazın tibbi savadı olmuyufdu. Allah vergisi olufdu, nətəər, nejə olurmuş. Fakt belədi ki, tutuv apresiya eliyirmiş Məşədi Bayaz. Bağırsağı gülleynən yaralananın bağırsağın kəsif belə. Bax helə cərrah kimi oluf.
O Dərgahın atası Qəhrəman oğlu Şavahıt deyirdilər. Gejə oğru gəlir, atışma olur, atışma olanda bına güllə dəyir (qarnına). Bu Maşad Bayaz da heş bir savat yox. Elə gedif Məkgiyə, uşağı olmurmuş dana. Bu Məkgədə İmam Hüsöynün qavrının üsdə başın qoyuf yatır. Bı İmam Hüsön deyir:
– Nə isdiirsən mənnən?
Deyir:
– Carraxlıx.
Heş bir yer oxumuyuf. Bu ayn-oyunun otdardan düzəldir, dərmanın-davasın. Hay düşür kü, Şavahıta güllə dəydi. Bu, Şavahıtı götürür apresə. Bu Maşadı Gülavatın mamam da bunun şəyirdiymiş. Bunu yarır, bağarsığın tikir. Oxumuyasan, şey eləmiyəsən, bu, çətin işdi, bunu yarasan, tikəsən. Bu, harda görünüf? Onu həylə eliyir. And olsun Allaha, Şavahıt həməşə ona irəhmət oxuyurdu, deyirdi ki, mən onun səvəvinə yaşıyıram.
Sora gəlir ora, bu ahalini, Allah görsətməsin, şirin yara darıyır. Bu bədbax oğlu bədbax şirin yara çıxardıf. Həmən bı Şavahıt. Üzü belə cırıx-cırığıdı, doğrax-doğrax. Onu Maşad Bayaz, bala, çərtdi, qayıtdı o yaranı iyneynən yandırdı apardı. O, məni həylə diriltdi, deyirdi. Belə insannar varımış.
116. HEYDƏR KİŞİ
Bizim kətdə Heydər kişi olufdu. Gedif bizdən bir üş kilometir aralıda erməninin evində yeyiv-içiv oturufdu. Gecə duruv əyağa ki, çıxa gedə evinə. Gedəndə deyiv, iki yüz klolux bir cöngə var, elə isdiyirəm bunu aparam. Həmən o iki yüz klolux cöngəni alır boynuna, götürür gəlir. Üş klometir aralıda Daşbulax deyilən yer var. İsdiyir orda qoymuya yerə ki, iz bilimməsin də. Əyilir Daşbulaxdan su içir, cöngənin dırnaxları düşür qara. Cöngəni götürür gətirir, kəsir, yeyir-eliyillər. Burda ermənilər duyux düşür ki, axşam kəndə bı gəlmişimiş də, həmən o Heydar kişi. İzə baxıllar, izinən gəlillər ki, heyvan sürülmüyüf, əyağının izi yoxdu. Gəlif görüllər ki, Daşbulaxda qarın üsdünə dırnağı düşüf. Deyiflər, hə, bunu gətirən adam boynunda gətirif bunu. Elə həmən onun evinə gedillər, gedif görüllər ki, uje kəsilif, pay-püş eliyif, yeyiflər. Oturuf həmən erməni onun evində yeyif-içif, onun ətinnən yeyif, milisə də demiyif. Deyif:
– Sənə halal olsun ku, sən bunu dalına alıf gətirmisən. Ona görə də halal eliyirəm saa.
117. SADIQ VƏ O TAYLI PƏHLƏVAN
Günnərin bir günündə Tuğ kəndinnən olan məhşur pəhləvan Sadıx bosdanda yer əkərkən İrannan bir pəhlivan gəlir. Bu deyir ki, Sadığı axdarıram. Buna gösdərillər ki, ged o kişinin yanına, sənə deyəcəh. Bu da gəlir. Deyir ki, qonax, hardan gəlmisən? Deyir:
– Bəs o taydan gəlirəm, Arazın o tayınnan. Deyillər ki, bırda Sadığ adında bir pəhlivan var. Mən də pəhlivanam. Onnan güləşif məəyənnəşdirməy isdiyirəm ki, kim daha güjdüdü?
Deyir:
– Yaxşı eləmisən.
Bu da beli söykəyə verir, beli kifayət qədər torpağa sancır və tərpənəndə deyir:
– Ay qonax, sən yaxşı eləmisən, səhərrəri səni Sadığın yanına apararam. İndi gejdi, gedəh bizdə bir tikə çörəh ye, ama bı bel, dəəsən, çox dərinə düşdü, bını da çıxart.
O ha dartışdırır, görür kü, bel çıxmır. Çəkir beli özü (Sadıx) çıxardır, gəlillər bının evinə. Gəlillər Allah verənnən yeyillər, gecə yatıllar. Sadığın da həyətində itdəri varıdı. Bu qonağın patavasın, çarığın itdər aparmasın deyin damın tirini qaldırır, bı çarığı qoyur tirin altına. Tezdən qonax duruf yola düşməy isdiyəndə çarığın axdarır. Deyir:
– Ay qardaş, bəs mənim çarıxlarım, patavam hardadı?
Deyir:
– Mənim əlimdə iş var, elə damın üsdünə qoymuşam, tiri qaldır, onun altındadı. İtdər aparmasın deyin ora qoymuşam, götür.
Bı da gedir baxır ki, bu damı bütövlühdə qaldırmalıdı ki, bu tir qalxsın yuxarı. Gözü yemir, qayıdır gəlir. Artıx bilir ki, elə Sadıx deyilən budu. Deyir ki, sən elə deyilmişgən varsan. Ama bir şey xayiş eliyim də. Damı qaldır, mən patavalarımı götürüm, patavasız getmiyim. O tayda deyəjəhlər kin, getmişdin Sadığı yıxmağa, ama patavalarını verdin gəldin. Sadıx qaldırır bını, damı qaldırır, bı da patavaların götürür və üzüsulu çıxır gedir.
118. SADIĞIN ÖKÜZ OĞURLUĞU
Hoğa kəndinnən (İndi Fizuli rayonunun Üçbulax kəndidi) gedir bir öküz oğurruyur Sadıx. Qış ayı olur. Hoğadan götürür, hardasa bir irim beş-otuz kilometir məsafəni qət eliyir. Bizim kəndin ayağında Daşbulax deyilən bir bulax var, əyilir Daşbulaxdan su işməyə. Daşbulax da qayanın döşündə olduğuna görə qarşı tərəf hündürdü. Yer də qardı. Bı da öküzü yerə qoya bilməzdi, yernən gətirə bilməzdi ki, bının iziynən gələcəhlər. Gəlir. Bulağın başında aşağı əyilip su içəndə öküzün ayaxları qara dəyir özü də bilmədən. Və qalxır, yoluna davam eliyir. Gətirir evə öküzü, kəsir. Hoğa camahatı durur ki, filankəsin öküzü yoxdu. Qarda irəddi götürüllər. Amma görüllər ki, piyada gedir, amma mal rəddi yoxdu. Fikirrəşillər ki, bı, piyada adamdı. Öküz olsa, öküzün əyaxları olar. Gəlillər, həmin Daşbulağa gəlip çatanda görüllər ki, bılağın qaşında öküzün əyaxlarının rəddi var. Deyillər kin, ya gedəyin öküzün ətinnən yeyəyin, ya da ki, bırdan qayıdıf gedəyin. Ağsakqalları deyir ki, əşi, nətəər yanı gedəh? Deyir, öküzü Sadıx gətirip, ordan bura boynunda gətirip. Bırda su içəndə rəddi qalıp bırda. Öküzü də kəsip. İndi gedəh bı elin pəhlivanına deyəh ki, öküz oğurramısan? Eytiyacı varımış ki, gətirip. (Hoğa bizim kətdi, ermənilər də yaşıyırdı).
119. HÖKMALI KİŞİ
Muğannıda Hökmalı kişi oluf. Çox qüvvəli kişi olufdu. Pis ajdığ ili olufdu. Gedir Qarakəndə, aşnası varımış. Yerdə də qar varımış, qışın günüymüş. Qarakətdə deyir, gedim aşnamnan ayn-oyun alım gətirim dana. Gedir pəyəni açır görür kü, üçillih bir dənə cöngə var orda. Nəysə, erməniynən çörəh-zad yeyillər, yatır-durur, cöngənin əl-əyağın bağlıyır. (Gör Xudavəndi-aləm o vaxdı insannara nəkqədərə qüvvə vermişmiş da). Hardasa, yüz əlli klo, iki yüz klo var e. Elə bir yerdi kin, ay bala, Cinhaz22 deyillər, Qarakəndin Cinhazı. Orda piyada getməhdən ötərin yumalanırsan e, güjnən gedirsən, daşdıx yerdi. Bax belə dih padyomdu. Bunu alır boynuna, ordan aşırır gəlir. Narrıxdan addıyannan sora meşəlihdi. Dərriyir23 bı. Əyilir bulaxdan belə su içir. Cöngəni də boynunnan salmır ey yerə. İçəndə cöngənin iki ayaxları düşür qarın üsdünə. Nəysə, gəlir kəsir, doldurur qazana, qaynadır. Yoldaşın da durquzur, deyir ki, uşaxları durquz, ət yesinnər. Ölüllər, qırılıllar ajınnan. İndi bıllar əti yeməhdə olsun, saa deyim ermənidən. Erməni durur görür kü, Hökmalı yoxdu. Ə, bu, gejə havax durdu getdi? Gedir pəyiyə baxır. Görür cöngə də yoxdu. Durur bunun rəddinə düşür. Yekə ayaxları varmış dana. Deyir, ə, bəs bu Hökmalı gedir, bəs bu cöngə hanı? Cöngə yoxdu. (Heylə insannar varmış e). Cinhazdan addıyır, gəlir. Gəlir, gəlir, gəlir, gəlir, bulağın üsdə duranda görür kü, ayə, cöngənin əyaxları qoşa düşüp bura. Əyilip suyu içəndə qarın üsdü əyaxları düşüp. Ordan yola düşür, gəlir, gəlir düz Hökmalının evinin qabağına. Gün qalxmışımış. Səhər açılıp, qalxıp gün.
-
Salamməlöyküm, ə, Hökümalı, gejə nətəər gəldin bəs?
Deyir:
– Bəs uşaxlar burda ajınnan ölürdü. Həə, gejə durdum cöngəni də götdüm çıxdım.
– Ə, cöngəni nəynən gətdin bəs? Bəs sənin irəddinə düşüf gəlirəm mən səhərdən, tapbıram mən.
Dedi:
– Ərtün kişi, boynumda gətimişəm ordan bura. Gəl ətinnən sən də yeginən.
Deyir ki, halal olsun, sənin ananın südü kimi halal eliyirəm. Sən ki o əziyətnən gətimisən, o cöngəni sana halal eliyirəm. Gəlir oturur orda, özü də bir porsiya yeyir. Heylə adamnar oluf qavaxlar.
120. AŞIQ ƏHMƏDİN QUZUNU DAĞDAN ENDİRMƏSİ
Çalerdılar, bala, camahat oynaşerdı. Surxay kişi toyda Aşıx Əhmədə dedi:
– O qoyunu döşdən yendirə bilərsən?
Dedi:
– Hə.
Qoyun döşdə – Murat təpəsində yatmışdı.
Dedi:
– Nə verəjəhsən?
Dedi:
– İki erkəh, canım üçün. Gəlif bu mənzilə zad olsa, iki erkəh verejəm.
Surxay kişi bilmir axı, Aşıx Əhməd duz havası çalır “düv-düv-düv”. Axı qoyuna duz verəndə “düv-düv-düv” eliyif töküllər. “Düv-düv” elədi, gəldi qoyun təpədən töküldü aşağa. Aşığ Əhməd dedi ki, baxın, oynaşerlər. İki erkəyi də Aşığ Əhməd apardı. Dedi:
– Surxay, bı da sənin “düv-düv”ün.
Dedi:
– O nə mahnısıdı?
Dedi:
– Surxay, mən “Qoyun hava”sı çaldım. Bir də havada “düv-düv” elədim, qoyun duza töküldü.
Dedi:
– Ə, sən məni allatdın.
Dedi:
– Allatmamışam. Kişi dediyin eylər.
121-123. NƏRİMAN BƏY
Mən Bəhrəmlidə Nəriman bəyin nəvəsiyəm. Nəriman bəy elə-belə bəy olmuyuf. Nəriman bəyi hamı tanıyır. Nəriman bəy öz qızılın, öz devlətin verif. Nə qulağa düşüf, nə səsi alınıf. Ona görə də qalıf. Çəyirtgə frondu varımış. O da dörd il çəyirtgə fronduna, batalyonuna çörəh verifdi. Özü o çəyirtgə frondun saxlıyan bəy oluf. Taxıllara çəyirtgə gəlir e. İndi samalyotnan dərman səpillər, ama onda əlləriynən öldürüllərmiş. Ona görə çətin oluf. Çəyitgiyə qarşı müharbə oluf. O camahatı o saxlıyıf.
Camahatımız arana, dağa gedirmiş. Haraveynən gedif gəlillərmiş dana. Maşın yoxumuş, o qavaxkı maşın haraveymış. Əlsizdəri, əyaxsızdarı dağa aparıf gətirirmiş ki, aranda qalıv ölməsinnər. Bəhrəmli kəndini mənim babam saxlıyırdı. Babam camahatı başına yığıf saxleef. Camahata arxa oluf, köməy oluf. Sora bizi köçürdülər Əmrallara. Onda mən uşax olmuşam.
122.
Mir Cəfər Baqirov gəldi bəyləri yığan vaxdı. Mənim dayımın da adı (Nərman bəyin) onun siyahısındadı. Dedi:
– Niyə sana bəy deyilir?
Deer:
– Bir belə varım var, ona görə maa bəy deyirlər.
Deer:
– Niyə hamınınkı yoxdu? Bircə səninki var?
Deer:
– Pis eləmişəm? İndi get çiynində pencəyi olannardan hərbiçinə yem al. Mən sənnən ötrü saxlamışam, sənin hərbiçinnən ötrü. Bax, bax bu şeylər səninkidi.
Deer:
– Löyğa-löyğa danışırsan. İndi sana bir yüz hərbiçi versəm, neçə ay saxlıya bilərsən?
Deer:
– Neçə ay deersən? Həmeşə saxlıyım.
Gətirif yüz dənə hərbiçi verif. İşin qutarıf qayıdıf gələnnən sora deer, hərbiçiləri belə sırıya düzür, qabağında gəzinir, soruşur. Deer:
– Deen görüm bu kişi sizə yeməh verif, yoxsa nətəər?
Hərbiçilərin hamsı əlini qalxızır. Deer ki, Allah hakqı, Mir Cəfər Baqirov, sən gedənnən budu iki aydı bizim yediymiz, işdiyimiz hamsı kavafdı. Elə orda yazıf raspiskasın verif, deef ki, bir adam sana deyə bilməz ki, qaşın üsdə gözün var.
123.
Qaçaxlar Nərman bəyin qardaşını öldürmüşdülər. Bir gün görər ki, bir atdı gəlir. Deer:
– Salamməlöyküm.
Adı da Kalvayı İsmayıl oluf.
-
Bəs xeyirdimi?
-
Bir inəymiz qaçıfdı. Həvəsə gəlirdi, qaçıfdı. İndi o inəyi tapbırıx.
Nəriman bəy bunu tanıyıf ki, bu filan qaçağın qohumatınnandı. Qaçaxların da çoxunu tanıyıllarmış dana. Deef:
-
Əşi, gə bəri. İnəhdi dana, tapılar, gə bəri, otur çay iç, çörəh ye. Tapılar, gə bəri.
Kişini dilə tutur. Oturdur. Him eliyir belə ki, yendirin bunu. Vurun. Bu, həmən adamın adamlarınnandı. Kişini öldürüllər. Həqiqətən, olmuş işdi. Həqiqi e, günün günorta çağı kişini gülleynən vurullar. Həə. Kişini öldürüf deyillər:
– Bə nətəər eliyəh? Nağayrax? Neniyəh?
Deef:
– Qorxmuyun.
Kişini qəşəy ağa tutuf, qoyun aravıya (onda maşın yoxudu). Özüm atdı düşəjəm aravanın qavağna. Bir dənə də aravaçı. Heş nə lazım döyül. Aparıf yiəsinə təhvil verif gələjəm. (Bax heylə ürəhli bəylər varımış). Qəşəy atı minər, düşər aravanın dalına. Aravaçı deər:
– Ay Nəriman bəy, axı mən qorxuram. Sən Allah, qoy mən burdan belə düşüm gedim.
Deef:
– Qorxma. Heş qorxuv eləmə.
Aravanın qavağna çıxıllar.
Görüllər kin, meyitdi də bu. Başa düşüllər işi. Heş nə demillər. Nə yaxşı eləmisən, nə pis eləmisən. Özdəri axı işdərin bilillər. Axı o vaxdı bunun qardaşını bular öldürüf, qaçaxlar. Özü toşnu bilif ki, filan qaçağın zavalna gəlif də qardaşı. Uzağ olsun. İrax qulağmızdan, meyidi götürüflər arvadan. Qəşəh buları da “sağ ol”nan yola salıflar ki, meyidi gətiriv özmüzə verdiniz. Çıxıf gedif. Bax helə adam oluf Nəriman bəy.
124-125. DAŞDƏMİR BƏY
Qaradağlı bəyliyinnən Daşdəmir kişiyə bu sahat da irəhmət oxuyullar. Ona görə ki, xalqın əlinnən tutub o. 1967-ci ildə Xankəndində üç dusdağı dusdax maşınında oddadılar, həmən Daşdəmirin oğludu biri. Ərşad. Özü də məllimiydi.
Daşdəmir kişi çox varrı-dööləti adam olub. Qoyunu, sürüsü, malı. Ancax təsərüfatnan məşğul olub. Bu kimsəsizə, başsız kadınnara, kim zəyifdisə, ayləsinə heyvan verərmiş, olara pənah durarmış. Böyründə-başında, ətrafında saxlıyarmış bu insannarı. Savet dövründə onu qulağ elədilər. Heyvanı-zadı çoxudu həddən artıx. Sibirə sürgün elədilər. Sora da söhbət oldu ki, guya Türkiyəyə gəlib, ha axtardılar, tapa bilmədilər. O adam son beş-altı ilə qədər yaşıyırmış. Camahat adamı olub.
125.
Muğannı bəylərinə aj bəylər deyirmişdər. Elə-belə eşitmişəm. Bağırov o vaxdarı qılıncının dalı-qavağı kəsən bir insan olup. Mərkəzi Komitə katibi idi. Gəlip Ağbulax deyiriy e, Ağdamnan Xocavəndin arasıdı. Orda Bağırov Daşdəmir kişini tutub deyip:
-
Hardansan? Nəçisən? Nə gəzirsən?
Deyip:
-
Hal-qəziyə belə-belə. Martuni rayonunun Qaradağlı kəndinnən, Daşdəmir mənəm.
Burda bunnan yaxşı hal-xoş eliyir. Deyir:
– Adını eşitmişəm, sən yaxşı insansan.
Deyip:
– Bəs Mircəfər, hara gedirsiz?
Deyip:
– Bəs Muğannıda beş-altı bəy var, gediriy olları tutax.
Deyip:
– Ay qardaş, ollar bəy dəyil, adı bəydi, özü bəy dəyil. Gedəsən heç beş qonağı yola salan adam dəyillər.
İşi qoymuyup, deyif, gedif özunu əzyətə salma. Onun xeyirxahlığı da. Düşünüp ki, niyə Muğannıya toxunsunnar? Niyə burdan iki adam tutulsun gessin? Qoymuyup Muğannıdan adam tutula. Daşdəmir kişi heylə kişi oluf. Deyir, Mircəfər Bağırof Daşdəmir kişiyə çıxardıp bir xısma24 kişmiş verip.
Daşdəmir kişi mehriban insan imiş, səmimi adam imiş. Çox da səsdi insan olup. Onun səsin irmi kilometrdən, əlli kilometrdən eşidilərmiş. Nərə çəkəndə dağ-daş tərpənərmiş.
126. İSFƏNDİYAR BƏY
Xasay bəyidi, Bəşir bəyidi, Səhliyalı bəyidi, İsfəndiyar bəyidi, Saday bəyidi, bunnar hamsı Muğannı bəyləridi.
Deməli, İsfəndiyar bəy bizim kəndin ağsakqalı oluf. Bizim kəndi o saxlıyıf. Deməli, balşevik gələndə tüfəhləri yığıllar. Mənim bir əmiliyim varıdı, ögey əmimdi. Qoja kişiydi, beşatılanı götürüf, girif çaya. Çay enni çaydı, Çaydağılan25 deyillər ora. Qılçın çirmiyif, girif suya. Elə bilir, balşeviklər suya girə bilmir. Beşatılanı da dolduruf hazır saxlıyıf. İndi rusdar gülür, bına deyillər:
– Çıx bəri dana.
Qandırıllar ki, bəri çıx. Çıxmır, öz-özünə söylənir orda ki, sizi qırajam. Bu rusdara da tafşırıflar dana, bını vırmağ isdəmillər. İndi bu İsfəndiyar bəy gəlif görür kü, Yolçu kişi girif suyun içinə, bu rusdar da nəkqərtə eliyir, bu çıxmır. Yolçuya deyir:
– Ay Yolçu, mən verən yerdə tüfəngi sən niyə vermirsən? Axı sən mənim əlimin altında buyruxçusan, səni mən saxlıyıram axı. Mənim fərəsətimi də bilirsən, özüünkün də bilirsən.
Deyir ki, İsfəndiyar qağa, sən qaç ordan, Vallah, bılları bir-bir dənniyejəm. Deyir:
– Əşi, bullar dənnəməhnən qutaran döyül e, nə danışırsan? Bu, topdu, tüfəhdi. Bullardakı səninkinnən döyül e. Bullar başdasa, səni suyun içinə yıxajax, gəti bıra tüfəngi maa ver.
– İsfəndiyar qağa, qurvan olsunnar sana, ala.
Gətirir tüfəngi verir, İsfəndiyar verir rusdara. Rusdar çıxır gedir.
Bəylər sora, bala, mənnən başdıyıf cüt əkirdilər. Uje muharibə başdadı. Qoja-moja bəylər qaldı. O ayağı yer tutannar çıxdılar getdilər. Məmmətdi, Telişdi, onnan Allahmədətdi – bu yerrər hamısı Muğannıdı. Vəlağa Muğannısı. Ollar, o bəylər ora getdilər. Burda qalan bəylər mənnən kotan əkirdi, cüt əkirdi.
127. QAÇAQ ƏSƏDULLA
Mən o biri bəyləri görmədim. Deməli, bırda İsfəndiyar bəy varıdı, onnan sora Səhliyalı bəy varıdı, Bəşir bəy varıdı. Muharibə vaxdı Əsədulla varıdı, qaçağ Əsədulla. O da bəyidi. Hökümətin beş dənə furqonu praduk aparır Fizuliyə. O vaxdı Qaryagin Malaqan deyirdlər. Ora praduk aparır saldata. Praduk aparanda Əsədullah öz adamlarıynan bunun üsdə düşür, firqonu soyullar. Bu, furqon sürənnərin beşin də üsd-üsdə qoyur, bir güllə atır. Bu dördü ölür, bir altındakı salamat qalır. O da tərpəmmir. Bu çıxıf gedənnən sora o durur, qaçır. Durur, qaçır gedir Daşdəmir bəy varımış – Əmrallar kəndində. Gedir Daşdəmir bəyin yanına, deyir ki, bəs belə-belə, Əsədullah bizi qırdı, fiqonnarı da dağıtdı. İndi xəvər vermişəm Bakıya. Bagirof gələjəh. Məni saxla onatan, salamat Bağırofa təfil ver. Bağırov gəlir Muğannı kəndinə, yığır camahatı. Nə qədə kişi varsa, yığır pulamtoyun qabağına, sırıya düzür. Pulamyotu qurur ku, hamınızı qırajam, o furqonu kim qırıf, dağıdıf, deyin. Bullar da deyir ki, əşi, bizim xəvərimiz yoxdu, biz dağıtmamışıx. Bir yol çərtir bu, pulamyot açılmır. Elə o vaxdı, deməli, Daşdəmir bu kişini çatdırır. Bu deyir ki, əşşi, bulları niyə qırırsan? Bullar eləmədi ha. Əsədullah qırdı camahatı. Bizi Əsədullah öldürdü, firqonu da dağıdan o oldu. Deyir:
– Əsədullah harda olur, nətəər olur?
Deyillər ki, Səhliyalı bəyin evinə gəlif gedir. Bu Səhliyalı bəyi çağırır, deyir ki, Əsədullahı tutuf maa verə bilərsən? Deyir:
– Başına dönüm, onu tutmax hər adamın işi döyül. Həə. Deyir, o mənim işim döyül, mən tuta bilmərəm onu.
Deyir:
– Onda evına qoyma.
Deyir:
– Yaxşı, qoymaram.
Bunu da kimsə mərdimazarçılığ eliyif, Əsədullahın gəldiyin bir də xəvər verillər buna ki, gəldi yenə Səhliyalı bəyin evində çörəh-zad yedi, getdi. Bu, gejeynən gəlir. Gəlir Səhliyalı bəyi evdən götürür. Qarabulax deyillər, bu Muğannıdan bir beş klometir aşağıdadı, yeyəsiz yerdədi. Öz-özünnən çıxır, axır. Aşağısında da qamış pitif dana. Bu gətirir o qamışın içində Səhliyalı bəyin ağzına pambıx doldurur. Qayıdıv ağzına belə məfdil salıf, daldan bağlıyır. Qolları da dalda məfdilnən bağlı. Daa güllə vurmur dana. (O vaxdı patrona ekanomya eliyirdilər. Muharbə vaxdıydı, yoxudu dana, tapılmırdı). Bağırof həylə eliyir. Sora gedif meyidin tapıllar orda. Naxırçılar tapır, xəvər verir ki, Səhliyalı bəyin meyidi qamışdıxdadı. Gediv ordan çıxardıv, aparıllar.
Sora elan verdilər ki, kim qaçağ Əsədullahı tutsa, ona hökümət premiya verejəh, yuxarı qaldırejeh. Onu Şəfa öldürdü. O Şəfa onun yanında qaçağıdı. Deməli, Kürün qırağında atışma düşür, atışıllar səhrəddə. Ordan Kürün qırağınnan yola düşüf gəlillər, bilmirəm, hardasa, Şəfa deyir ki, mənim gözümnən yuxu tökülür, Əsədullah. Deyir:
– Yat, mən gözdüyejem səni.
Şəfa yatır, yuxusun alır bir az. Onnan sora qaldırır, deyir:
– Sən qal, biraz da mən yatım. Bir sahat yatım, onnan sora məni qaldır, gedəh.
Şəfa qalxır, Əsədullah yatır. Yatanda yatılı vurur Əsədullahı. Beşatıllannan vurur öldürür Əsədullahı, onnan sora özü gedir üzə çıxır dana. Qaçağ Əsədullah Ağdam qaçağıydı, Ağdamın Nooruzdu kəndinnəniydi. Adam öldürüf qaşmışdı.
128-129. QAÇAQ QARDAŞXAN
Qaçax Qardaşxan Sisyan rayonnun Şəki kəndinnəndi. Dayım da onun dəsdəsində qulluğ eliyif, atam da. O Savet hökümətinnən barışmırdı. Yaylım gülləsiynən ölüf. Dayımın yanında oluf. Mən orta məktəbdə oxuyurdum. Maa çox geniş danışırdı onu dayım. Deerdi, qıymalı oğlan döyüldü də. Gedif Sisyanın başının üsdə Qızılcıx kəndində, aşırımın başında, daşın üsdündə oturuf. O zaman siqaret yoxuydu. Təmbəki varıydı. Amma qaçax Qardaşxan deer, Təbriz tütünü çəkirdi. (Saçaxlıydı, uzanırdı, belə gedirdi). Deer, onun da xüsusi kağızı varıdı, üsdü ağ rəhli. Dəmirdən qutusu vardı deer. Onu götürüf belə özü bükür. Bükənnən sora dayıma deef ki, ə, kağızım azdı, götür sən də qəzetə bük, çək. Dayım da götürüf çəkif. Gözüynən görüv e. Yanında oluf dayımın. Deer, onda gördüm kü, burdan (söyləyici əlini alnına aparır – top.) qan axdı, kişi uşdu. Deer, o dedi, bu dedi, burda güllə atılmıyıv axı. Hardasa, bir həştat nəfər var bunun başında ey. Qaçağımız çoxdu deer. Kətdərə göndərmişih, yerrərə göndərmişih. Hadisələr oluf. Oların yanına göndərmişih. Hardasa, bir dört yüz-beş yüz atdı oluf olar. Həə. Deer, onda gördüm kişi aşdı. Çığırışdıx, yüyürdüh elədih. Gəliflər, topalaşıflar. Deellər:
– Ə, burda güllə atan olmadı axı.
Deellər:
– Bu, hardansa atılıf. Yaylım gülləsidi. Mərmi gəlif keçif munun başına, öldürüf.
129.
Mən qaçax Qardaşxan hakqında belə eşitmişəm ki, o tabe olmadı Savet hökümətinə. 37-ə qədər tabe olmadı. Artıx qalxdı o Kəlbəcərə, yaylağa. Kəlbəcər də elə bir yerdi kin, Tuneldən o yana keçənnən sora bir dənə keçidi var. Yəni tutmax çətinidi. Qoşun yeritməh çətiniydi. Bular da çəkildi ora. Onu içəridən, öz adamnarınnan birinə vurdurdular. Yəni adam göndərdilər onu vurmağa. Ona tələ qurdular Kəlbəcərdə 36-cı ildə, 37-ci ildə. Adam göndərif vurdurdular.
QARABAĞ MÖHARİBДSİ XATİRДLДRDД
130-131. KÖÇÜRMƏ SİYASƏTİ
İndiki Fizuli qavax Qaryagin adlanırdı. Yanı 1905-ci ildəki o köçürmə siyasəti həyata keçirilir Rusiyada. O inqilapçı kətçiləri köçürüllər bizim torpaxlara. Azərbaycanı mənimsəməy üçün rusdarı sürgün eliyillər Azərbaycana. Onda o Qızılqaya deyirdih, indi Qevarkavan deyillər. Qızılqayıya rusdar gəlif. Sora Kurapatkinin özünə rusdar gəlif. Yerri camahatı çıxardıflar, gətiriv o rusdarı yerrəşdiriflər. Həmin o vaxdı orda rus siyasətinə qarşı çıxannar da olufdu. Bax bir epizot danışım. Gəlif yol salıflar. Kurapatkinnən Karyaginin arasında rusdar yol çəhdiriv o vaxd. Bullara çoxlu pul bıraxıflar, kredit veriflər, yol çəhdiriflər. Yolda firqonnan işdiyillərmiş, at arabasıynan. Olların başcısı gəlif gedəndə kişi çıxır bunun qabağına, bunun qabağın kəsir. (O kişinin adı yadımnan çıxıf). Narazı adamlardı da. Gəlif torpaxların-zadın alıllar. Deyir ki, düş! Atdardan düşür. Qəşəh bını döyənnən sora deyir:
– Məni dalına al, apar. Dalına al, odee apar fılan yerə, bir də ordan bıra gətir. On dəfə apar, gətir.
Bu da məjburdu, öldürəjəh də. Bunu aparır ora, gətirir, aparıf gətirir. Nəysə, bı sora şikayat eliyir. Kəndin camahatın düzüllər. Deyir ki, tanıyarsammı onu? Deyir ki, mən onu ancağ ağırrığınnan tanıyaram. Onu dalıma götürüv aparmışam. Bir-bir adamnarı götürüf, deyir ki, yox, bu o döyül, bu o döyül. O da gəlmiyifmiş o yığıncağa. Sora satan oluf dana. Bunu gətirəndə dalına alan kimi deyif, hə, bu adamdı, mənim belimdə apardığım adam odu. Onnan sora onu tutuf göndəriflər Sibirə. Elə o Sibirə gedən də gedifdi.
131.
Bizim Xojavənd camahatı ən çox mal-qara saxlamaxnan, maldarrıxnan yaşıyıflar. Tərəkəmə oluflar. Yeniflər qışda qışlağa, yayda, yazda dağlara gediflər. Laçına-zada tərəf yerrəşifdilər. Ama ermənilər çox bij tərpəniflər. Olları Gülüstan, Türkmənçaydan sora Azərbaycana yerrəşdiriflər, çoxalıf-eliyiflər. Oların beynində varımış da türkə qarşı belə siyasət. Dağlarda yerrəşiflər. Bulaxlar əllərində, dağlar, meşələr, hamısı. Mənim anamım danışdığına görə, bizim ordakı camahatnan ortağ oluflar, yanı şərik. Gətirif bizim yaşadığımız ərazidə əkin əkirmişdər. Ya toxum verirmiş, şərik olurmuş, soğan əkirmiş, şərik olurmuş. Çünkü özdərinin yaşadığı yer əkinçiliy üçün əlverişli yer döyüldü. Sora onu yarı bölüv aparırmışdar. Soradan ki bı hadisə baş verdi – Qarabağ hadisəsi, indi bıllar qəlbilərdə yerrəşiflər. Hündürrühləri ələ keçirdiflər. Bizim kətdər də dağın yamacındaydı. Bircə Qaradağlıynan Xojavənd bir az dağların arasında oluf. Orası da aydındı ki, erməninin arxasında dayanannar varıdı. Bı hadisələri törədənnər varıdı.
Dostları ilə paylaş: |