Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi folklor institutu dəDƏ qorqud dada gorgud

Psixoloji-tarixi səviyyədə romantiklər “Dünya canı” obrazını əks etdirir, kainatın tarixi proseslərini izləyir və müvəqqəti tamlığının yaranmasını düşünürdülər. Novalis “Dünya canı”ndan danışanda, hər şeyin vahidləşməsinə yardım göstırən fərdi prinsipi nəzərdə tuturdu (8,551). F.Şellinq isə onda universiumun konkret var­lıqlarını birləşdirən ümumi başlanğıcı görürdü. O, butun təbiəti bir canlı orqanizm kimi əlaqələndirir və “Dünya canı”nı “tarixi uni­versium” adlandırırdı (11, 78). Gel­dert­lin üçün isə “Dünya canı” minlərlə arteriyadan ibarət vahid qaynaqdır. Bu da­mar­lar vasitəsi ilə qurub-yaradan güc sonsuz dövretməklə yenidən geri qayıdır (4, 453).

Universiumun ən yüksək mənəvi səviyyəsində zaman-məkan vəhdətini mütləq dəyərlər və ideallar vasitəsi ilə təcəssüm etdirən “Dünya ruhu” obrazı əks olunur, həyatın mənəvi dəyişikliyini tənzimləyir.

Özünüdərk prosesini pillələrə ayıran F.Şellinq güman edirdi ki, əgər əski çağlarda Dünya ruhu universiumu təbiət şəklində seyr edirdisə, xristian erasında yeni dünya insanla başlanır, dünya ruhunun inkişaf və dirçəlişinini başa çatdırmaq ancaq bəşər oğluna nəsib olur. Emersonun sözləri ilə desək, ümumi (dünya) ruh təkcə universiumun təbiət sahəsinə baş vurmur, düşüncəyə daxil olur. Buna görə də təkcə o dünyanı və insanlığı mütləq həqiqətə (“Təbiət”) aparıb çıxar­dacaq. Romantiklərin fikirlərini ümumiləşdirən Hegelə görə isə “Dunya ruhu”nun bədii yara­dı­cı­lığa təsiri bəşəriyyətin mənəvi mədəniyyətini irəliyə aparacaqdır.

Beləliklə, romantiklərin qənaətlərində universiumun üç qlobal sahəsi: “cismani cəzbet­mə”, “Dünya canı” və “Dünya ruhu” – eyni məqamda onun polifonik möv­cudluğu qabiliy­yə­ti­nə nüfuz edir, təbiət aləmində çoxluq, məkanilik dəyişmələrini, özünüdərki, mənəvi zənginliyi ba­şa çatdırır. Dialektik-ierarxik universiumu ədəbiy­yat və incəsənət əsərlərinin mayasına, strukturuna hopdurmağa çalışan romantiklər arzu­layırdılar ki, yaratdıqları ilə hansısa ideal, universal mifologiyaya yaxınlaşsınlar.

Romantik yaradıcılıqda mifologizimləşmə prosesi geniş və əhatəli ənənədir, ayrı-ayrı milli ədəbiyyatlarda, o cümlədən Azərbaycan romantik ədəbiyyatında tamamilə fərqli əlamətlərlə müşahidə olunur.

Azərbaycan romantiklərinin əsərlərində miflərdın keçən ifadə vasitələrinə, simvolik forma­lara və arxetiplərə geniş yer ayrılır. Ulu əcdadlarımızın ilkin dünya­görüşünün təsiri ilə yaranaraq dildə müxtəlif rəmzi mənaları ifadə edən mifoloji obrazların romantik poetik düşüncənin elementlərinə çevrilməsi təsadüfi deyil. Çünki romantiklərin dünyanı dərketmə üsul­ları mifoloji strukturlarla üst-üstə düşür. Ro­man­tik poeziyada da simvollar hansı obyektə (ger­çək həyat hadisəsinə, təbiət ob­yektinə) aiddirsə, özündə onun keyfiyyətlərini daşıyır. Bu keyfiyyətlər çox hallarda dolayı yolla göstərilir. Mifik strukturlarda cisim-işarə, əşya-söz, varlıq-ad, mövcud­luq-atributları, tək-çoxluq, sonsuzluq-zaman, başlanğıc-əsas, yaranma-mahiyyət, isti-soyuq, işıq-qaranlıq, gecə-gündüz, göy-yer, dəniz, çay, göl (su)-quru (torpaq), xeyir-şər arasında əlaqələrin, münasibətlərin bir-birindən ayrılma və birləşmə nöqtələri özü­nə spesifik formada yer tapır. Ən xarakterik cəhət isə varlıqların mənşə (genezis), inkişaf (böyümə, yetişmə) və məzmun (ma­hiyyət) bağlılığının səbəb-axtarış-nəticə ar­dıcıllığı ilə yekunlaşmasıdır. Başqa sözlə, roman­tiklərin yaratdıqları obrazlar heç vaxt yerində donub qalmır, daim fəaliyyətdə olur, hansısa funk­siyanı yerinə yetirir, məzmun və forma daşıyıcısına çevrilir. Fəaliyyəti bəlli olmayan, kimə və nəyə xid­mət edəcəyi aydınlaşdırılmayan obyekt heç vaxt mif sistemlərində meydana gətiril­mir.

Təbiət və cəmiyyət problemi. Xalqın ən ibtidai kollektiv, fantastik, kortəbii «icadı» olan miflərdə gerçəklik canlandırılmış (ən adi əşyalar, cisimlər belə) və şəxsləndirilmiş obrazlar şək­lində əks olunur, insan ağlına gələn nə varsa, hamısı həssaslıqla ümumiləşdirilib, adi halından çıxarılır, fövqəltəbii məxluqlara, varlıqlara çevrilir və bunlar ilkin inanışlarda reallıq kimi başa düşülür. Bu mənada mif mənəvi mədəniyyətin başlanğıc forması, xalq fantaziyasının özülü olmaqla yanaşı, ulu əcdadın təbii fəlakətlərə, qəzalara, xəstəliklərə qarşı qorxu hisslərinə üstün gəlmək va­si­təsi idi. Başqa sözlə, toplum halında yaşayan qədim insanlar kortəbii şəkildə tə­fək­kürdə yaranan məcazi obrazlarla təbiətə təsir göstərməyin yollarını axtarmış və nəticədə onunla təskinlik tapmışlar ki, sel də, sərt külək də, qızmar günəş də onlar kimi canlıdır, qeyri-adi gücə malikdir, istədiklərini onlara ödəməklə (qurbanlarla) təhlükələri sovuşdurmaq olar. Deməli, mifik düşüncənin məntiqi özünəməxsusluğu ondadır ki, ibtidai insanlar onları əhatə edən sosial mühitdən (xüsusilə təbiətdən) öz­lə­rini təcrid etmirdilər, miflərdə dolayı yolla da olsa, varlığın bir-birinə bağlanan və hissələrə parçalanan əlamətlərini görə bilirdilər. Dünyada baş verən hadisələrin sadəcə təsvirinə deyil, şərhini, mahiyyətini, məğzini anlamağa təşəbbüs göstərirdilər. Bütün bunların nəticəsi olaraq, gözlə görünən və duyulan hər şeyi şəxsləndirir, özlə­rin­də müşahidə etdikləri əlamətlərlə təqdim edir, daha dəqiq desək, təbii, sosial və mə­dəni obyektləri metaforik müqayisədə verirdilər (insanlar hər şeyi, ilk növbədə, öz­ləri ilə müqayisə edirdilər, cansız əşyalarda, bitkilərdə, heyvanlarda, quşlarda, dağlarda, çaylarda, göllərdə, təbiətin əsrarən­giz hadisələrində özlərində olan keyfiy­yət­lər tapır, bununla dünyanı dərk etməklə yanaşı, özlərini daha yaxşı tanıyırdılar). Ona görə də, mifik təfəkkürdə insanlara xas xüsusiyyətlər təbiət hadisə­ləri, cansız var­lıqlar, heyvanlar, quşlar və bitkilərin üzərinə köçürülür, hər şey düşünmək qabi­liy­­yətinə, hissiyata malik təsvir olunur və zahirən antropomorfik şəkil alırdı. Mövcu­datın animistik (ruhun varlığı) modeli yaradılırdı. Bəzən isə, əksinə, təbiət qüvvə­lərinə, xüsusilə heyvanlara, quşlara məxsus əlamətlər (daha çox totem kimi qəbul edi­lən heyvan, quş və bitkilərin əlamətləri) mifik mədəni qəhrəmanlara (nəsil törə­də­nə) şamil edilirdi.

Qeyri-adi təsvirlər, qəribəliklər, möcüzələr, dəyişmələr, metamorfozalar (dö­nər­gələr), dün­yanın müxtəlif obyektlərinin, elementlərinin canlandırılmış və şüura ma­lik obrazlara çevrilməsi və s. mifik fantaziyanın istehsal etdiyi məhsullardır, son­ra­lar poetik vasitəyə çevril­miş, bədii epik ənənənin yaranmasına və inkişafına güc­lü tə­kan vermişdir. Təbiətin fəlakətli hadisələri mü­qabilində təfəkkürdə kortəbii yara­nan bəzi mifik obrazlar (müəyyən qorxunc qüvvələr) trans­formasiya nəticəsində za­hi­ri əlamətlərinə görə vəhşi, dəhşətli məxluq şəklinə (çoxbaşlı, çoxəlli, təkgözlü, ağ­zın­dan od püskürən, adamcıl, baş kəsən, qan içən) düşmüşdür. Belə ki, qıtlığa səbəb olan quraqlıq – əjdaha; ölüm gətirən xəstəlik – nəhəng dev; bütöv kainat – dünya ağacı, başı dairəvi çadır, heyvana oxşar azman (məsələn, Şərq təqvimlərində kainatın bir hissəsi olan Yerin müxtəlif heyvanlar üstündə mövcudluğuna və həmin heyvan­la­rın müəyyən ardıcıl­lıq­la hər il bir-birini əvəz etmələrinə inam vardır) kimi təsəvvür edilmişdir; nəslin başlanğıcında du­ran ilk insan (əcdad) isə çox vaxt ikili təbiətə malik – zoomorfik və antropo­mor­fik formada modelləşdiril­miş­dir. Bu model­lər müəyyən şərtlərlə birləşdirilərək mif sistemlərini yaratmışdır. Təbiidir ki, mif­lər­də ruhlar, allahlar, eləcə də onların törətdikləri təbiət hadisələri (ildırım çaxmasından yağış yağır, yağışdan sonra otlar cücərir və s.) və qəhrəmanlar həmişə bir-biri ilə əlaqələndirilir, oxşar məkan və zamana, yaxud başlanğıc törəmə, başvermə səbəbinin eyniliyinə görə bir-biri ilə qo­hum­­laşdırılırdılar. Bu, dünyadakı varlıqların xaosdan sonra eyni ünsürlərdən (od, su, hava, tor­paq) yaranma­sına olan inamdan irəli gəlir.

Mifologiya ilkin dünyagörüşü sistemi kimi hər bir etnosun tarixinin və mədə­niy­yətinin ən qədim mərhələsidir. Etnoqrafiyanın və folklorşünaslığın əsas tədqiq obyekt­lərindən biridir. Mey­da­­na gəldiyi dövrün həddindən artıq uzaqlığına və qeyri-müəyyənliyinə görə sistemləşdi­ri­lən­də ayrı-ayrı dil ailələrinin, super etnosların kö­kün­də dayanan qeyri-adi düşüncə tərzi və yara­dıcılıq hadisəsi sayılır. Bəşəriyyətin mə­nəvi mədəniyyəti içərisində ikinci təfəkkür və kortəbii yara­dı­cılıq hadisəsinə rast gəl­mək olmaz ki, miflər qədər müxtəlif, bir-birinə zidd fikirlərlə izah edilsin. Tədqi­qatçıların bir qrupu mifləri dinlə eyniləşdirməyə çalışmış, digərləri bunun qəti əleyhi­nə çıxmışlar. Bəziləri mifləri əfsanələrlə, rəvayətlərlə, nağıllarla qarışdırmış, başqala­rı isə folklor­dan tamamilə təcrid edilmiş halda xüsusi fəlsəfi kateqoriya kimi təqdim etməyi məqbul saymış­lar. Elə tədqiqatçılar tapılmışdır ki, mifləri – xalqın mənəvi dəyərləri içərisində mürtəce mahiy­yət­li artıq yük hesab etmişdir. Əksinə düşünənlər də (mədəniyyətin ən mütərəqqi faktı kimi) meydana çıxmışdır. Bəs əsil həqiqətdə mif nədir? Onun bəşər təfəkkürünün inkişafında rolu nədən ibarətdir, din, tarix, etnoqrafiya, dil və folklorla (bədii yaradıcılıqla) hansı tellərlə bağlı­dır? – suallarına cavab axtararkən ilkin olaraq S.A.Tokarevin İ.M.Dyakonova əsaslanaraq yazdı­ğı fikirlər yada düşür: «Mif – dünyanın və insanların yaranması, eləcə də allahlar və qəhrə­man­lar haqqında antik, bibliyadan gələn və başqa qədim, poetik, həm də qəribə əhvalatlardır» (9, 281). E.M.Meletinskinin qənaətinə görə də mif allahlara, ruhlara, ilahiləşən, ya da mənşəyi ilə allahlara bağlanan qəhrəmanlara, zamanın başlanğıcında dünyanın özünün, eləcə də təbiət və mədəniyyət elementlərinin yaranmasında birbaşa, ya da dolayı yolla iştirak edən, nəsil, tayfa törədən ilk insanlara aid əhvalatlar kimi anlaşılır (6, 353).

Romantiklərdə sərsəmliyə müraciət mifin yenidən dirçəldilməsi idi. Çünki mifin əsas məq­sə­di nəsihətçilik deyil, gerçəkliyin semantik cəhətdən zəngin, enerjili, nümunəvi obrazlarına romantiklərin qəbul etdikləri plastik duyğunu yaratmaqdır. Sərsəmlik obrazı mədəniyyət tarixin­də estetik və konseptual cəhətdən təsdiqini tapmış şəkildə, arxetipik özül elemetləri ilə cilala­na­raq təqdim olunurdu və mənəvi aləmin özünəməxsus modelini formalaşdırırdı. Ədəbiyyatın Ham­­­let, Don Kixot, Pantaqurel, Faust kimi mifikləşdirilmiş füqurlarına roman­tiklərin marağı təsadüfi deyildi. Bu, müəyyən anlamda mədəniyyət tarixində analoji məqamları axtarmaqla hə­yat həqiqətlərinin romantik estetik modusunu şəxsləndirmək təşəbbüsü idi. Bir məsələdə diqqət çəkəndir ki, sərsəmlik xəstəlik əlaməti olaraq təqdim edilmir, dini-mis­tik mənbələrdəki kontekstə uyğun mifoloji məxluq kimi yaradılır. Romantik “sərsəm” mifi ağlın təntənəsinin təkzibini, şüurun əks səmtə yönələn təcrübəsini təcəssüm etdirir. Onu daha yaxşı anlatmaq üçün yaradı­cı­lı­ğın qoruyucusu – romantik “dahi” fiqurunu “sərsəm”lə qarşılaşdırırlar. Bu, mifolo­giya­da tale və insan şəxsiy­yə­tini və hansısa qeyri-müəyyən, formalaşmamış, adlandırılması mümkün olma­yan, ani baş verən, qorxunc ilahi gücü ifadə edir. Şübhəsiz, romantiklər “dahi”ni biçimsiz, fəla­­kət yayan qüvvə şəklində simvollaşdırmazdılar. Psixologizm ənənəsinə əsasən, xeyir-şər, qaran­lıq-işıq, pis-yaxşı münasibətləri çox-çox əvvəllər meydana gəlmiş, onların fəaliyyəti ilə daha da çiçəklənmişdir (məsələn, Hote də “Faust” əsərində qara duyğulardan danışırdı). Çünki kollektiv şüursuzluqda yaranan mif sonsuz axınla arzu, istək, yuxu və digər təfəkkür formaları vasitəsi ilə nəsildən nəsilə ötürülmüşdür. F.Şellinq romantiklərin mifyaratması barədə yazırdı: “Hər bir şair dünyanın gözü önündə açılan bir hissəsini tama çevirməyə və onun materialından öz mifo­logiyasını yaratmağa meyllidir. Axı, dünya hələ qurulmaq üzrədir, bu səbəbdən də müasir şair üçün dövr bu dünyanın bir hissəsini göstərməyə qadirdir” (11, 78).

Romantiklərin yaratdıqları mifoloji “Sərsəm” – “Dahi” obrazlarına ədəbi mətnlərdə ikili münasibət mövcuddur: bu obrazların mənbələrdəki funksiyalarına 1) “passiv” və 2) “aktiv” yanaşılır. İkinci halda metafora inkişaf etdirilir, obrazın fəaliyyət dairəsi xeyli genişləndirlir, o özü hadisələri törətmə gücünə malik olur, mifoloji, simvolik “oyuna” başlayır, təhtəlşüurdan idraka arxetipik yol açır. O bütün sahələrə: məişət, davranış, incəsənət, eşq, elm və əxlaqa refleksiya şəklində təzahür edir. “Sərsəm” uyğun olaraq gerçəkliklə tutuşdurulduqda romantizmə şübhə yaradır.
ƏDƏBİYYAT

1. 
   Abbas Səhhət. Seçilmiş əsərləri. “Lider” nəşriyyat, Bakı, 2005.
   
2. 
   Əliyev K. Romantizm və folklor. Baki, “Elm”, 2006.
   
3. 
   Абу-Бакр ибн Хосров ал-Устад. Мунис-наме. Перевод с фарси, предисловие и примечания Рустама Алиева. – Язычы, Баку, 1991.
   
4. 
   Гельдерлин Ф. Сочинения. М., 1969.
   
5. 
   Литературные манифесты западноевропейских романтиков. М., 1980.
   
6. 
   Мелетинский Е.М. Поэтика мифа. 3-е изд., репритное. – М.: Восточная литература. РАН, 2000.
   
7. 
   Новалис Ф. Гимны к ночи. М., 1996.
   
8. 
   Novalis F. Schriften. Bd. 2. Stuttgart, 1965.
   
9. 
   Токарев А.С. Ранние формы религии. - М., Политиздат, 1990.
   
10. 
    Шеллинг Ф.В. Сочинения. Пер. с нем. М.И. Левиной, А.В.Михайлова. – М.: Издательство «Мысль», 1998.
    
11. 
    Шеллинг Ф. Философия искусства. М., 1966.
    

Füzuli BAYAT

Filologiya üzrə elmlər doktoru, professor

AMEA Folklor İnstitutunun

“Müasir folklor” şöbəsinin müdiri

e-mail: fuzuli_bayat@ gmail.com
MÜASİR FOLKLORUN BƏZİ MƏSƏLƏLƏRİ
Xülasə

Bu məqalədə XXI əsrdə dəyişən folklor anlayışı, unudulan folklor nümunələri, tələb və təklif nə­ti­­cəsində az icra edilən və ya edilməyən klassik folklor janrlarından, yeni yaranan materiallardan söz açıl­­­mış, bir sözlə ölən folklordan deyil, dəyişən, yeni forma alan folklordan bəhs edilmişdir. Folklorun ya­randığı ilk gündən mövcud siyasi-ideoloji üstquruma xidmət etməsinin, həmçinin onun sosial-mədəni funksiyasının müasir folklor anlayışını yaradan əsas amillər olduğu vurğulanmışdır. Azərbaycan folklor el­minin dünya səviyyəsindən geri qalmasının səbəbləri üzərində durulmuş, sürətlə kürəsəlləşən (qlo­bal­la­şan) dünyanın yeni nəzəriyyələr yaradan Avropa və Amerika folklor qurumla­rının təsiri altında qaldığı mə­­sələsinə də toxunulmuşdur. Postfolklor çağının XX əsrin sonlarından başladığı məsələsi üzərində də du­rulmuşdur.

Məqalədə müasir folklorun sərhədləri çəkilməklə yeni mövzular (ailə folkloru, qadın folkloru, şə­hər folkloru, köç folkloru, dini folklor, sözlü tarix və s.) müəyyənləşdirilmiş, onların araşdırılma­sının va­­cib olduğu bildirilmişdir. Yeni janr adı altında köhnə janrın modifikasiyası, dəyərlərin dəyiş­məsi, for­ma və məzmun yenilikləri nəzərdə tutulmuşdur.

Açar sözlər: yeni janrlar, icra olunmayan folklor nümunələri, siyasi-ideoloji üstqurum
SOME PROBLEMS OF MODERN FOLKLORE
Summary

In the article it is called about the new forming materials, classic folklore genres which can’t conducted and less conducted in the result of demand and proposal, forgetting folklore samples, folklore concept changing in the 21^st century, in one words the information was given not about the dead folklore, a new form of folklore. Since its inception the folklore serving to the current political-ideological superstructure, also its social-cultural function being the main factors creating the modern folklore concept are emphasized. Here the reasons of Azerbaijan folklore science lagging from the level of world are touched upon, the problems of being under the influence of Europe and American folklore organizations forming new theories of rapidly globalization world is cleared. Here is also talked about the beginning problem of the post folklore period.

In the article with the showing boundaries the new themes (family folklore, woman folklore, city folklore, migration folklore, religious folklore, history in world and so on) are determined, the necessity of their investigation is noted. Under the name of new genre the modification of the old genre, the changing of values, form and content updates are meant.

Key words: new genres, the folklore samples which can’t be executed, political-ideological superstructure
НЕКОТОРЫЕ ВОПРОСЫ СОВРЕМЕННОГО ФОЛЬКЛОРА
Резюме

Эта статья посвящена изменениям понятия фольклора в XXI веке, забытым фольклорным об­разцам, классическим мало исполняемым или не исполняемым фольклорным жанрам, воз­ни­ка­ющим новым материалам, словом неумирающему (ис­чезаю­щему) фольклору, а фольклору мен­­яющемуся, обретающего новую фор­му. В данной статье также подчеркивается, что с момен­та своего создания фольклор служит нынешней политико-идеологической надстрой­ке, а его со­циаль­но-культурная функция, являющаяся основным фактором, создает современную кон­цепцию фольклора. Кроме того, затрагиваются причины отставания азербайджанской фольклор­ной науки от мирового уровня и вопросы глобализации мира под влиянием новых теорий евро­пейских и американских фольклорных организаций. Здесь прослеживается период постфоль­кло­ра, который берёт своё начало с конца XX века.

В статье, наряду с проведением границ, определяются новые темы современного фоль­клора такие, как семейный, женский, городской, переселенческий и религиозный фольклор, сло­весная история и т.д., а также отмечается важность их исследования. Под названием нового жанра иногда подразумевается модификация старого жанра, т.е. изменение ценностей, новизна формы и содержание.

Ключевые слова: новые жанры, не исполняемые фольклорные образцы, политико-идео­ло­­гическая надстройка
Bir neçə söz

Elm xidmət üçündür. İnsana, millətə, vətənə, dövlətə və nəhayət Tanrıya xid­mətdir. Sosial elmlər həm də siyasidir, ideolojidir. Folklor bir elm sahəsi kimi ya­ran­dığı ilk gündən mövcud siyasi-ideoloji üstquruma xidmət etmişdir. Bizdə türko­lo­gi­ya­nın və həm də folklor elminin qurucuları olan Radlov, Verbitski, Potanin, Sero­şev­skiy, Malov, Katanov, Ksenofontov və başqaları da siyasi-ideoloji struktura xidmət etmiş­lər. Ancaq onlar bir elm adamları kimi öz işlərini vicdanla görmüş, siyasi-ideoloji də­yər­ləndirməni isə başqa qurumlar yerinə yetirmişlər. Sovet dövründə həm elmlə, həm də siyasətlə folklorçular özləri məşğul olmuşlar. Bu halda təbii ki, sosial elmlər zəif­ləmiş, məqsəd və vəzifəsindən uzaq düşmüşdür. Əslində sosial elm adamı, ona dik­­tə edi­­ləni deyil, vacib bildiyini, doğru bildiyini etməli, məsələnin siyasi-ideo­loji tə­rəf­lə­rini isə başqaları icra etməlidirlər. Sovet dövründə folklor elminin zəif­ləməsinin, dün­ya folklor nəzəriyyəsindən geridə qalmasının, yeni araşdırma sahə­lə­ri­nin yaran­ma­masının, qadağaların, yasaqların hökm sürməsinin başlıca səbəbi folklor­çunun partiya üzvü olmasına, bir siyasətçi kimi hərəkət etməsinə görə idi.

Elm hakimiyyət uğrunda mübarizə aparan partiyalılıqdan, hakimiyyətdə qalma­ğa can atan siyasətdən üstdə olmalıdır. Əks halda o nə siyasətin yerini tuta bilər, nə də elmdə irəliləyiş əldə edə bilər. Yoxsa nə Avropada, nə Amerikada folklor elmi siyasi-ideoloji üstqurumdan kənar­dadır demirik, sadəcə onlar siyasi-ideoloji üstqu­rum üçün bazis hazırlayırlar, yəni öz işlərini görürlər, nə demokratdırlar, nə respubli­kaçı, nə libe­raldırlar, nə yaşıllardandırlar, nə mühafi­zəkar, sadəcə olaraq elm adamı­dırlar, siya­sə­tin, ideologiyanın, partiyaların üstündədirlər. Ona görə də zamanın də­yiş­məsi, kü­rə­səlləşmə, dünya konjonktürü, insanın diqqət mərkəzinə qoyul­ma­sı, elmə yüksək hör­mət nəticədə çağdaş nəzəriyyələrin yaranmasına səbəb olur. Sadəcə fol­klor­la bağlı nəzəriyyələrin hamısına yaxınının Avropada və Amerikada yaran­masını xatır­lat­maq kifayətdir.

Folklor təbiəti etibarı ilə çağdaşdır, bizimlə müasirdir. Folklor söyləndiyi, icra edildiyi anda folklordur, yazıya keçirilməklə intonasiya, danışıq dilinin artikulya­siyası, etnoqrafiyası, səs, ritm, mimika, varsa musiqi, hərəkət, bir sözlə folklorun aributları daşlaşır, deməkdir. Onda bu qədər nağılın, dastanın, əfsanə və bayatının, hədis və rə­va­yətin yazılıb çap olunmasının nə mənası var. Mənası var, ancaq söhbət şifahi (sözlü) mədəniyyətdən gedirsə, söhbət sözün texnologiyasından gedirsə onda kitablaşan nü­mu­nələr mövzusuna, variantlığına, poetikasına görə folklordur.

Folklor xalqı öyrənən elmdir

Folklor söyləndiyi zamanın məhsuludur, çünki keçmiş xatirə, gələcək isə məc­hul­dur. Dili, üslubu, hətta bir çox halda mövzusu da icra edildiyi ana, zamana aiddir. Keç­mişdən, mifoloji zamandan bəhs olunsa da bu, folklorun çağdaş olmasına mane olmur, çünki mövzu, məzmun formada, yəni indinin içində təqdim edilir. Mifik anlatı, mifoloji motivlər, mifologemlər, keçmiş tarixi hadisələr məzmun planında özünü gös­tərir. İcra ortamı, söyləmə şəkli, dinləyici tərkibi, dil, üslub indini, müasir­liyi təmsil edir.

Söz müasirlikdən düşmüşkən, folklorun təməl qavramı olan xalq sözünün 200 illik tərifinə də nəzər salmaq lazımdır, çünki xalq qavramı folklorun yönünü, sər­həd­dini, pred­metini müəyyənləşdirən əsas koddur. Məşhur amerikalı folklorçu Alan Dun­des 1980-ci ildən etibarən xalq anlayışına yeni bir tərif gətirməklə müasir folklor araş­dırmalarının başlanğıcını qoymuş oldu. Alan Dundesə görə “Xalq termini ən azından bir ortaq faktora sahib hər hansı bir insan qrupunu bildirir. Bu qrupu bir-birinə bağ­layan faktorun – ortaq bir məslək, dil və ya din ola bilir – nə olduğu önəmli deyildir. Bu faktordan daha önəmli olan nöqtə isə hər hansı bir səbəblə bağlı yaranan qrupun özünə aid etdiyi bəzi ənənələrə sahib olmasıdır.” Nəzəri baxımdan bir qrup ən az iki nəfərdən ibarət olmalıdır... Xalqın bu sadə tərifinə görə bir qrup bir millət qədər böyük və ya bir ailə qədər kiçik ola bilər. (Dundes 2006: 19) Xalqa verilən bu tərif folklor tədqiqatlarında yeni, inqilabi bir dövrün başlanğıcı oldu. Bu yeni postfolklor dövrü özü ilə bərabər yeni problemlər gətirdi ki, bunların həlli yeni araşdırma istiqamət­lə­rinin yaranmasına səbəb oldu.

Postfolklor çağında folklor elminin anlamı, istiqaməti, nəzəriyyəsi, obyekti və pred­meti dəyişdi. Bir sözlə, folklorun paradiqması dəyişdi. Folklora və xalqa verilən di­gər təriflər də xalq sözünün mənaca və məzmunca dəyişdiyindən xəbər verir. (Amos 2006: 37-57) Aradan keçən yarım əsirlik bir zamanda ortaya yeni folklor janrları: memo­rat, sözlü tarix, mənkabə və s., yeni araşdırma sahələri: folklorun etno­qra­fiyası, etnopsi­xologiya, etnodil və s. çıxdı. Bu müddət ərzində folklorçular xalq termininin içinə girən bir çox qrupların mədəni mirasını, söz və hərəkət dünyasını araşdırmağa baş­la­dılar. Bu gün folklor yalnız kəndlərdə yaşayan avam və ya az savadlı insanların söylədikləri mətn­lərdən və qədim zamanlardan qalma məlumat olmaqdan çoxdan çıxmışdır. Daha doğru­su, folklorun sahəsi sadəcə kənd deyil, həm də qəsəbə, şəhər və meqaşəhərlərdir. Onu yal­nız oxuyub yaza bilməyən yaşlılar deyil, ali təhsilli orta və gənc nəsil də yaşadır. Folk­lor keçmiş adətlər, ənənələr yığını da deyil, hər gün yara­nan, yenilənən mədəniyyət hadi­səsidir. Folklor, bu müddət ərzində parametrini də də­yiş­di, sərhədləri genişlədi, yuxarıda da dediyimiz kimi kənd folkloru olmaqdan çıxdı, şəhər folkloru, şəhərlərdə yetişən məs­lək folkloru, ayrı-ayrı dini, siyasi, cinsi, etnik qrupların folkloru və s. kimi sahələrə də yönəldi.

Və beləliklə, ortaya ailə folkloru, şəhər folkloru, qadın folkloru, sənət folkloru, iqtisadi münasibətlər folkloru, dini folklor, daha da incə hissələrə ayrılmış reklam folkloru, həkim lətifələri, dini və etnik yumorlar, dəli gülməcələri, siyasi lətifələr, memoratlar, sözlü tarix və s. çıxdı.

Folklorun bütün zamanlarda ən təməl məsələsi söyləyici-dinləyici problemi ol­muş­dur. Folklor, dəfələrlə dediymiz kimi ən az iki nəfər tərəfindən: söyləyici və din­lə­yici/dinləyicilər tərəfindən yaradılır. (Bayat 2009: 79-86; Bayat 2012: 40-51) Postfolklor çağında süni və ya seyirçi dinləyici kütləsi ortaya çıxdı. Beləliklə, hətta klassik folklor mətnləri də qurulmuş, öncədən hazırlanmış auditoruyalarda icra edilməyə başladı.

Hər bir əsrin özəlliyi əslində mövcud yüzilliyin sonlarından etibarən başlamış olur. XXI yüzilin bir çox konseptual məsələləri də XX əsrin 70-ci illərindən sonra qoyulmağa başladı. 1980-lərdə mənəviyyat çöküşünün yaşandığı bir zamanda New Age adlı yeni Avropa dini anlayışı, kürəsəlləşmə dediyimiz və dünya ideologiyasına çevrilmiş qloballaşma ortaya çıxdı. Və fərdiləşən/tənhalaşan insanın mənəvi dünyası daraldı, daha da təhlükəlisi mənəvi çöküş dövrü başladı. Mənəvi çöküşün qarşısını alacaq əsas amillərdən birinin folklor olduğu anlaşıldı. Folklor, elektronik bir çağda or­taya çıxan bir çox mənfilikləri, xüsusən də uşaqların antisosial varlıq kimi yetiş­məsinin qarşısını alır. Müasirləşmənin gətirdiyi mənfiliklər, görünən o ki, folklor deyi­lən xalq hikməti ilə bərtəraf ediləcəkdir. Dünya artıq tək güc tərəfindən idarə edilməyə başlandığı bir zamanda mədəniyyətin və mənəviyyatın da ixracı başlamış oldu. Avro­pamərkəzçi şüur tərəfindən irəli sürülən vahid mədəniyyət, açıq cəmiyyət planı, kiçik xalqların əriməsini, folklorunun yox olmasını nəzərdə tutur. Təhsildə və tərbiyədə tək qütblü mədəniyyət adı altında, əslində, yunan-roma mədəniyyəti, dola­yısıyla Avropa yaşayışı şüur altına yeridilir və üçüncü dünya ölkələri mənəvi ərimə təhlükəsi qar­şı­sında qalmış olurlar. Folklor geniş anlamda bütün qeyri-maddi mədə­niyyəti, dar anlamda isə xalq bilimi ilə xalq ədəbiyyatını əhatə edir. Avropada arxivə verilən, canlı icra ortamından çıxan klassik folklor və yaşayan yeni folklor nümunələri haqqında nəzəri fikirlər üçüncü dünya ölkələri üçün bağlayıcıdır. Buna baxmayaraq bütün dünyada folklor yeni formalar, məzmunlar alaraq yaşamını sürdürür.

Avropamərkəzçilik tərəfdarı olan elm adamları kürəsəlləşmə (qloballaşma) adı altında folklor mətnləri üçün faydalı ola bilən yeni nəzəriyyələr və tədqiqat metodları ya­radırlar. Bunun başlıca səbəbi siyasi və mədəni mənlik hissinin qərbdə şərqə nis­bətdə çox gec ortaya çıxmasıdır. Qərb sanki bu gecikmənin heyfini bu gün üçüncü dün­­­­ya dövlətlərindən çıxartmaq kimi bir hissə qapılmışdır. Mədəni-mənəvi inhisarın bu səviyyədə ger­çək­ləş­diril­məsi qərbin və xüsusən də Amerika Birləşmiş Ştatlarının üçüncü dünya ölkələrinə münasibətində üzə çıxır. Ancaq nə olursa olsun bununla ba­rış­maqdan başqa bir yol yox kimidir. Hər halda Avropa alimlərinin folklor adı al­tında öyrəndikləri və öyrənmək istədiklərinin çoxu folklorun canlı şəkildə yaşadığı ölklərdə hələ də davam edir. Geriyə qalan folklorun dəyişim və dönüşüm yaşadığını qəbul et­məklə onun təbiətinə xas şəkildə araşdırma metodu ortaya qoymaqdır. Bugün klassik mə­­nada folklor janrları – nağıl, dastan, əfsanə yerini memorata, sözlü tarixə, mən­kabəyə, dini folklora tərk etmişdir. Əxlaqın zəiflədiyi, mənəviyyatın arxa plana ke­çi­rildiyi bir zamanda folklor dini motivlərə, hədislərə yenidən qayıdır. Yazılı bir çox dini mətnlər yenidən söylənməklə ikinci folklor həyatını yaşayır. Hər zaman sözdən yazıya istiqamətlənmiş folklor anlayışının yerini yavaş-yavaş yazıdan sözə keçid anla­yışı almaqdadır.

Avropa mifoloji konstruksiyalardan istifadə etməklə yeni yazılı romanlar, filmlər yaradır. Türkiyədə isə yazılı tarix ikinci həyatını – sözə çevrilmiş ömrünü yaşayır. Məsə­lən, Herodot Cevdətin müasirləşdirilmiş sözlü tarixi kimi və ya başqa dizilərdə dini əhva­lat danışan yaşlı biri, cami imamı və s. kimi. Azərbaycan hələ ki, yazının sö­zə dönüşməsi prosesini yaşamaqda geri qalır, ancaq toplama zamanı söylənən hədis­lər, mənkabələr, yaxın tarix qismən də olsa yazıdan sözə keçid prosesinin başla­dığından xəbər verir.

Folklor milli sərvətdir. Onun qorunması da dövlətin himayəsi altında olmalıdır. Ölkəmizdə folklor materiallarının toplanması, araş­dırılması prosesi davam edir. Da­vam etdirənlər orta yaş deyə bi­lə­cəyimiz alimlər qru­pudur. Hər kəs gücü miq­darında Azərbaycan folklorunu öyrənməyə, heç olmasa bili­nən janrları tədqiq etməyə çalışır. Folklorda aşıq sənəti, Dədə Qorqud, gülüş, obra­zın ikiləşməsi problemi, klassik və mü­a­sir folklorun problemləri, dini folklor, Oğuz­namələr, mifoloji sistem, söyləyici mə­sələsi və s. araşdırılan və araşdırılması davam edən məsələlərdir.

Dünya bir-birini əvəz edən əski çağdan, orta çağa, oradan da yeni bir dövrə – na­no­texnologiyanın, kompyuterlərin danışdığı, elektron cihazların az qala insanı ta­ma­mən əvəz etdiyi bir çağa ayaq basmışdır. Və ikinci şifahi mədəniyyət çağı baş­la­mışdır. Hal beləykən Azərbaycan kimi müstəqilliyə yeni qədəm basmış, inki­şa­fı­nın ilkin mər­hə­ləsini yaşayan bir ölkədə folkloru anlamaq, anlamlandırmaq, sadəcə mə­dəniy­yə­ti­mi­zin deyil, həm də varlığımızın tərkib qismi olduğunu bilmək o qədər də çətin de­yil­dir. Millətləşmə yolunda folklorun önəmini kabinetdə oturub ehkam kə­sənlərə, in­di­ki şə­rait­dən karlı çıx­ma­ğa çalışanlara, bir sözlə ötəkilərə anlatmaq bəlkə imkan daxi­lində ol­mayacaq, ancaq bizim borcumuz təqdir, bəyəni, əvəz gözləmədən bir tərəfdən yox olan, digər tərəfdən özü özünü yeniləyən folkloru dünya səviyyəsində öyrən­mək­dir. Bu­nun formulu necə olacaq, kimsə bilməz, ancaq Folklor İnstitu­tunun rəhbəri baş­da ol­maqla laboranta qədər hər kəs bir şeylər etməlidir. Zaman bizi sıradan çıxar­ma­dan, biz onun nəbzini tutmalıyıq.

Folklorun toplanması, sistemləşdirilməsi və kitablaşdırılması bu gün vacib mə­sə­lələrdən biridir. Hər nə qədər şifahi şəkildə yaşayan mətni yazıya köçürərkən onu təş­kil edən sözlər konkret əşyaya çevrilsə də, şifahi söyləmdə mətn və onu təşkil edən ün­sür­lər: jestlər, mimikalar, əl-qol hərəkətləri, pauza və s. yox olsa da və mətn yazıya keçirilərkən daşlaşmaqla bərabər, yazı ilə göstərilməsi mümkün olmayan ünsürlər itib batsa da, onun toplanıb nəşr olunması mütləqdir. Ona görə də heç bir folklor mətni söy­ləmə ortamından kənarda müstəqil ola bilməz. Sözlü mətni hazırlayan bütün ön şərt­lər (pretekst) folklor poetikasında və ümumiyyətlə, tədqiqatda nəzərə alınmalıdır. Yazılı ədəbi əsərdən fərqli olaraq, şifahi mə­də­niy­yət növləri birinin biliyi və təcrübəsi, istedadı və qabiliyyətinin məhsulu deyil, bütün bir xalqın min illərə dayanan təcrübə və biliyinin məhsuludur. Folklor İnstitutu son üç-dörd ildə 20-25 ildə topladığı qədər ma­terial toplamışdır. Hər bir insan əslində bu və ya digər şəkildə folklor daşıyıcısıdır. O baxımdan hər bir insanın ölümü folklorun ölümüdür. Hələ xalq arasında söyləyicilik məharəti, iti yaddaşı ilə seçilən insanların bu gün həyatda olmamaları bizim çox şeylər itirdiyimizdən xəbər verir.