Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi folklor institutu dəDƏ qorqud elmi-ədəbi toplu
Yüklə 6,58 Kb. Pdf görüntüsü
|
16 2013/ I təfəkkür formalarının öyrənilməsinə Şərq ölkələri elmi həmişə xüsusi önəm vermişdi. Azərbaycan isə onun aparıcı elmi mərkəzlərindən biri idi. XVI-XVII əsrlərdə Şərq İslam dünyasında, o cümlədən Azərbaycanda elmlər tənəzzül etdi. Elmin mərkəzi Şərq ölkələrindən Avropaya keçdi. XVIII əsrdə Avropada elmlər sürətlə inkişaf etsə də, özünün ən yüksək mərhələsinə XIX əsrdə çatdı. Elmlərin yeni bölgüsü, təsnifatı və nə zə riy - yələr yaranırdı. Tarix elminin inkişafı təbii olaraq bu proseslərdən do ğur - du. Tarix elmi bu inkişaf, yeni dərketmə prosesini əks etdirirdi. Bu dövrdə tarix elminin yeni sahələri yaranır. İlkin olaraq təfəkkür forma larını fəl- səfə öyrənirdi, XIX əsrdə tarix elminin yeni yaranan sahəsi etno logiya və folklorşünaslıq bu işə qoşulur. Təfəkkürün tarix öncəsi və son çağ kollek- tiv yaradıcılıq formalarını öyrənən sahəsi mifologiya adla nır. Avropada elmlərin sürətli inkişaf çağı zəngin milli elmi xəzinəyə malik Azərbaycan mütəfəkkirləri A.A.Bakıxanov, M.Kazımbəy və b. Avropa ilə təmasda onun təzyiqinə cavab olaraq elmi ideyaları, ictimai fikri yenidən canlandırdılar. Ən qədim və qədim çağın mifoloji təfəkkür yaradıcılığını yenidən canlandırmağın əhəmiyyətindən bəhs edən M.Kazımbəy yazırdı: “Əfsanəsi olmayan xalq, rəvayəti olmayan ölkə yoxdur. Köçərilərdə bu, nəsildən-nəsilə şifahi şəkildə keçir. Yarımmədəni xalqlarda bu nümunələr onların etiqadlarının əsasını, yazılı ədəbiyyatın, tarixin əsas məzmununu təşkil edir. Mədəni xalqlarda isə müqəddəs bir şey kimi onların təxəyyülü üçün zəngin qida mənbəyinə çevrilir” (2, 306). XIX əsrin sonu XX əsrin əvvəllərində Azərbaycan ictimai fikri nəhəng yaradıcılıq yolu keçdi. Lakin Azərbaycanda ilk sistemli elmi tədqiqatlara Azərbaycan Cümhuriyyəti illərində başlandı. 1920-ci il 27 aprel Kom mu - nist rus işğalı ilə milli elmi araşdırmaya, ümumiyyətlə azad düşüncəyə qa - dağa qoyuldu. İctimai inkişaf haqqında marksizmdən başqa bütün baxış və nəzəriyyələr qeyri-elmi, antibəşəri elan edildi. İmperiyada, birinci növ bədə əsarət altına alınmış xalqların tarixinin hər hansı bir sahəsində təd qiqatın nəyi aşkar etməsindən asılı olmayaraq nəticə kimi imperiyanın əvvəlcədən verdiyi ustanovka göstərilməli, deyilməli idi. Bu dövrdə artıq 1815-ci ildə alman şərqşünası H. Dits tərəfindən Drezden kitabxanasında Azərbaycan türklərinin mənşəyi, mədəniyyəti, ilkin təfəkkür tarixini özündə əks et di - rən “Kitabi – Dədə Qorqud əla lisani – tayfeyi – oğuzan” (Oğuz tayfasının dilində “Dədə Qorqud kitabı”) eposunu aşkar edilmiş və elmi tədqiqata cəlb etmişdi. “Dədə Qorqud” oğuznamələri sürətlə elm aləminin, xüsusən şərqşü - nas ların diqqətini cəlb edirdi. H. Dits “Basatın Təpəgözü öldürdüyü bo - y”u almancaya tərcümə etmiş və ona əhatəli şərh yazmışdı. O, dastanın yaranma tarixindən bəhs edərkən yunan Polufeminin “Dədə Qorqud” 17 2013/ I Oğuznaməsindəki Təpəgözün təsiri altında yaranması mülahizəsi ilə çıxış etmişdir. Avropa mərkəzçilik ideyalarının coşqun inkişaf etdiyi, türk düş - mənçiliyi, Osmanlı imperiyasını məhv etmək ideyalarının alovlandığı bir dövrdə Avropada belə bir mülahizə ilə çıxış etmək tarixə, elmə hörmətlə yanaşmağın alman nümunəsidir. Beləliklə, Avropada “Dədə Qorqud” oğuznamələrinə maraq artır. 1857-ci ildə V.Qrimm Təpəgözü “yeni Oğuz siklopunun kəşfi” kimi mövcud beynəlxalq siklop süjetinə da xil edir (4,5). Oğuznamələrə növbəti ən böyük maraq böyük alman şərq şünası T.Neldeksdə özünü göstərir. O, “Dədə Qorqud” oğuznamələrinin bü töv - lükdə tərcüməsinə girişir, lakin az sonra işi başa çatdırmağa enerjisinin çatmayacağını duyub, 1892-ci ildə etdiyi tərcüməni yarımçıq vəziyyətdə gənc şərqşünas V.V.Bartolda bağışlayır. Tərcüməni davam etdir məyi ona tövsiyyə edir. V.V.Bartold 1894-1904-cü illərdə eposun I, II, III və V boy- larını ruscaya tərcüməsi ilə nəşr etdirir (6, 3-4). 1922-ci ildə V.V.Bartold “Dədə Qorqud” oğuznamələrinin ruscaya tərcüməsini başa çatdırsa da, onun nəşrinə nail ola bilmir. 1930-cu ildə onun oğuznamələrin Drezden variantının almancaya tərcümə edilməsi təşəbbüsünün nəticələri və das- tanların yaranma tarixi, formalaşdığı coğrafi və etnososial-siyasi mühit haqqında “Türk eposu və Qafqaz” adlı məqaləsi nəşr olunur” (5). Məqalədən göründüyü kimi, V.V.Bartold etnososial qanunlara məhəl qoymadan, alman şərqşünası H.Ditsin “Dədə Qorqud” Oğuzna mələ rin - dəki Təpəgöz boyunun yunan polifemini yaratması haqqında elmi mü - lahi zəsinə münasibət bildirmədən türk xalqlarının folklorunda ən qədim mifoloji obraz Xızır-Qorqud, ölümdən qaçan Qorqud, Şaman Qorqud, ozan Qorqud, Məhəmməd peyğəmbərin müasiri, görücü imam Qorqud, XVIII əsrdə Dağıstan ləzgiləri arasında İslamı yayan imam Qorqud, on la - rın müxtəlif ölkələrdəki fərqli dövrlərdə yaranmış məzar larından, məlu - matlardan çıxış etsə də, bunların “Dədə Qorqud” oğuznamələri ilə bağlı - lığı, əlaqə və münasibəti haqqında heç bir elmi mülahizə irəli sürmədən, oğuznamələrlə bağlı qaldırdığı problemlərin heç birinə cavab vermədən “Dədə Qorqud” oğuznamələrini orta əsr eposu onun baş qəhrəmanı Ba - yındır xanın XV əsr Ağqoyunlu türkmən hökmdarı olması mülahizəsi ilə çıxış edir. Göründüyü kimi, V.V.Bartold Avropa elmi ideologiyasından imtina etmiş marksist – bolşevik ideoloquna çevrilmişdir. Odur ki, onun “Dədə Qorqud” oğuznamələrinin yaranma tarixi haqqında mülahizəsinə Azərbaycan qorqudşünasları (Ə.Sultanlı istisna olmaqla – X. X.) nəinki Sovet imperiyasının varlığı illərində, müstəqillik illərində belə toxunma - ğa cəsarət etmirlər. “Dədə Qorqud” oğuznamələrində ifadə olunan etnososial həyat, icti- mai inkişaf səviyyəsi və dastanların yaranma tarixi haqqında sosial struk- tur yanaşma və kompleks elmi yanaşma tədqiqat metodu ilə əsərlər yaz - Yüklə 6,58 Kb. Dostları ilə paylaş:
|