18
2013/
I
mışıq (Bax: 8; 9; 10). Bu məqaləmizdə isə Oğuznamələrdə əks olunan
təfəkkür tarixinə istinadən “Dədə Qorqud” oğuznamələrində ifadə olunan
təfəkkür laylarına, mərhələlərinə əsasən dastanlardakı etnososial struktur
layları və onun tarixi dövrlərini fərqləndirməyə, ayrılıqda göstərməyə ça -
lışacağıq.
Dünya elmində mifoloji, dini və fəlsəfi (elmi) olmaqla təfəkkürün üç
forması göstərilir. Sonuncu iki təfəkkür forması tarixin ən dərin qatların-
dan başlayaraq, ən uzun dövrü əhatə edən mifoloji təfəkkürün müəyyən
səviyyəsində din və elm ondan törəmişdir (11, 18-19, 32-33, 241-243; 12,
12; 13; 14; 15).
Təfəkkürün yaranma tarixinə kiçik bir ekskursiya edək. Yer kürəsində
insan əcdadının formalaşması dördüncü geoloji dövrü əhatə edir. Bu dövr -
də Azərbaycanda insan əcdadının fəaliyyəti haqqında zəngin maddi mə də -
niyyət qalıqları var. İnsan əcdadının fəaliyyət göstərdiyi ən qədim dövr
(paleolit) milyon illəri əhatə edir. Paleolit dövründə Şimali Afrika, Ön Asi -
ya və Zaqafqaziya (Azərbaycan) bəşəri sivilizasiyanın ilk mənəvi dəyərlə -
rini yaratmışlar. Paleolit dövründə Azərbaycan mədəniyyətinin Ön Asi -
yada üstün mövqeyə malik olması, Şumerlərin neolit dövründə Azər bay -
can dan miqrasiya etmiş əkinçilər olması Azərbaycanın ilkin bəşər mə -
dəniyyətinin yaranmasında mühüm mövqeyə malik olduğunu göstərir (23,
44-251; 24; 25, 14-19; 26).
İndi konkret problemin həllinə, cavablandırılmasına keçək. İlkin, ən
qədim mifoloji təfəkkür tarixin hansı mərhələsində, necə yaranmışdı?
“Də də Qorqud” oğuznamələrində ilkin mifoloji təfəkkür, ümumiyyətlə
mifo loji təfəkkürün mərhələləri necə əks olunmuşdur?
İnsanın yaranma tarixi haqqında iki nəzəriyyə mövcuddur. Birinci nə -
zəriy yəyə görə insan əcdadı elə yaranışdan insan olmuş, təkamülün mü -
əyyən mərhələsində təfəkkürə, nitqə, mədəniyyətə yiyələnmişdir. İkinci
nəzəriyyəyə görə insan təkamül prosesində meymunun bir növün dən ya -
ranmışdır. Biz birinci nəzəriyyəni məqbul hesab edirik, müla hi zə lə ri miz
də bu nəzəriyyədə mövcud olan elmi müddəalara söykənir.
Əslində mifik təfəkkürün və nitqin yaranması haqqında bu iki nəzəriy -
yənin arasında ciddi fərq yoxdur. Biri insan əcdadında təfəkkür və nitqin
tarixin müəyyən mərhələsində yaranmasını deyir, digəri həmin dövrdə
meymunun insana çevrilməsi ilə təfəkkür və nitqin yaranmasını söyləyir.
Beləliklə hər iki nəzəriyyəyə görə insan ilk əmək aləti istehsal etdiyi, mən
və qeyri-mən düşüncəsi ilə çıxış etdiyi vaxtdan bəşəriyyətin təfəkkürü,
mifoloji təfəkkürü yaranır (21, 29-64; 27; 13; 14; 23; 24; 26). Əvvəllər bu
tarixin 3 milyon il bundan əvvəl başladığı ehtimal olunurdu, son dövr
elmi tədqiqatlar bu tarixin 6 milyon il bundan əvvəl başladığını göstərir
(26,5). Azərbaycanda bu tip insanın yaşı isə 1,5 milyon il bundan əvvəl
19
2013/
I
başlandı. İdealist və materialist filosofların hər iki qrupu “əmək aləti is -
tehsalı”nı təfəkkürün, onunla birlikdə insanın yaranmasına keçid tarixi
kimi qiymətləndirirlər. Buna müvafiq əmək nəzəriyyəsini yaradan mark-
sist materialistlər maddi istehsalı, əmək fəaliyyətini mənəvi, sosial-iqtisa-
di, maddi həyatın, bütün istehsal sahələrinin əsası hesab edirlər. İdealist
filosoflar bütün istehsal formalarını, o cümlədən maddi istehsalı mənəvi
istehsalın məhsulu olmasını əsaslandırırlar. İzah edirlər ki, insan o zaman
hər hansı əşyanı istehsal edə bilir ki, onu əvvəlcə beynində, təfəkküründə
qura, canlandıra bilir. Hər hansı əşya təfəkkürdə qurulduqdan, canlan dı -
rıldıqdan sonra onun istehsalına başlanır. Əmək nəzəriyyəsi ilə proletari-
atı, kütləni manipulyasiya edən K.Marks da bunu etiraf edərək yazırdı:
“Hörümçək toxucunun əməliyyatını xatırladan bir əməliyyat icra edir, bal
arısı da mumdan şan qayırması ilə bəzi memar adamları utandırır. Lakin ən
pis memar da ən yaxşı bal arısından lap əvvəldən bununla fərqlənir ki, me -
mar hələ mumdan şan qayırmazdan əvvəl bunu öz beynində qayırıb hazır-
lamış olur. Əmək prosesinin sonunda alınan nəticə artıq bu prosesin əv və -
lindən insanın təsəvvüründə, yəni ideal surətdə mövcud olur” (22, 33-34).
İlkin təzahür çağında insanların təfəkkürü o qədər zəif idi ki, mövcud
varlıqlar arasında ciddi fərqləndirmə apara bilmirdi. Daşı – daşa vurmaqla
parçalayır, onun nazik kəsici hissəsindən kəsim aləti kimi istifadə edirdi.
Sınmış ağac budağından və ya sındırdığı budaqdan ov zamanı hü cum və
müdafiə silahı kimi istifadə edirdi. “Hissi əyani təfəkkürə malik idi”,
“başqa canlılar kimi kəsik-kəsik qışqırıqlarla” bir-biri ilə əlaqə sax layırdı.
Birgə fəaliyyət tədricən eşidilən səsin mahiyyətini anlamaq im ka nı yarat-
mışdı. Lazımi mənalar bu cür müəyyən səslərlə mənimsənilmişdir. Başqa
canlılardan fərqli olaraq, insan rəngarəng səslər tələffüz edə bilmiş və
onların birləşmələri tədricən söz şəklində formalaş mış dır. İnsan zərurət
nəticəsində elə əşyaları adlandırmalı olmuşdur ki, onunla daim əlaqədə
olmuş, həmin əşyalar onun məişətinə daxil ol muşdur. Dil tədricən, yavaş-
yavaş inkişaf etmişdir” (21, 60-61; 28, 9). Qədim və orta paleolit döv rün -
də insan əcdadının sosial-mənəvi inkişafı çox ləng getmişdir. Nəhayət e.
ə. 35-ci minillikdə, üst paleolitdə sürü icması, ana xaqanlıq – qəbilə icma -
sı strukturunu alır, dilin yaranması prosesi tamamlanır (21, 61; 28, 9). Dilin
yaranması insanlığın tam formalaşması, fikir və mülahizələrin, ide yaların
olması deməkdir. Dilin yaranması ilə sosial-mənəvi münasibət lə rin əvvəl-
ki dövrlərlə müqayisədə qat-qat sürətlə getdiyini deməyə əsas verir.
Təəssüf ki, mifologiya elmində mifoloji təfəkkürün inkişaf mərhələləri
haqqında dəqiq bölgü yoxdur. Qədim paleolitdən ata xaqanlığına qədər
zamansız və məkansız insanlıq qapalı xətt (dairə) üzrə özünü təbiətlə
eyniləşdirilməsi, özünü təbiətin bir hissəsi hesab etməsi göstərilir (14,
100-101). Tədqiqatçılar totemizmin, fetişizmin, animizmin, allahların ya -
Dostları ilə paylaş: |