43
2012/
IV
naqlar əsasında şərh etməklə, şifahi xalq ədəbiyyatımızın köklərinin çox-
çox qədimlərə uzandığını, bu yolla mənəvi mədəniyyətimizin də maddi
mədəniyyətimiz qədər qədim olduğunu sübut etməkdir. Lakin bu yeganə
məqsəd deyil. Əgər deyilənə nail olunarsa, Azərbaycanın aborigen əha-
lisinin pratürklər olduğu sübut edilmiş olar ki, bu da məqaləmizin ən əsas
hədəfidir.
Azərbaycanda qurulan ilk türk dövləti, onun qurulma tarixi və ilk xa -
qanları haqqında məlumatlar müxtəlif minilliklərə və əsrlərə aid olsalar
da bir-biri ilə inanılmaz dərəcədə üst-üstə düşməkdə, bir-birini tamamla-
maqdadırlar. Həmin məlumatlara əsasən, Azərbaycanda xaqanlıq institu-
tunun təsisi və dövlətçilik tarixinin başlanğıcı Nuh tufanından sonraya tə -
sadüf edir və bilavasitə Nuh əleyhissəlamın adı ilə bağlanır. Azərbaycanın
və ümumiyyətlə, türklərin ilk xaqanı kimi isə Həzrət Nuhun oğlu, sa mi -
lərin Yafəs, türklərin isə Olcay (və ya Bulca, Abulca) adı ilə tanıdıqları
şəx sin adı çəkilir.
VIII əsrdə yaşamış alban tarixçisi Musa Kağankatlı özünün “Alban ta-
rixi” kitabında Yafəsin soyu və bu soyun hakimiyyəti altında olan tor-
paqlar barədə çox maraqlı və qiymətli məlumatlar verməkdədir:
"Qardaşlar Nuhun təkidi ilə bir-birini qarət etməyəcəkləri barədə and
içdikdən sonra Nuhun Yafəsə təyin etdiyi sahə şimalda Midiyadan Qad ri -
ona (əslində Qordiana, yəni Kürdüstan olmalıdır – B.T) qədər uzanıb,
Midiyanı Babildən ayıran Dəclə çayının aşağı axarına çatırdı" (1, 14).
Bu məlumatdan göründüyü kimi, VIII əsr tarixçisi, Yafəsə verilən tor -
paq lardan söz açarkən, Midiyanın adını çəkir. Midiya isə eramızdan əvvəl
Vll - V əsrlərdə Azərbaycan ərazisində mövcud olmuş dövlətin adıdır.
Müəllif bununla sadəcə sözügedən əraziyə işarə etmişdir. O, kitabının
“Yafəs və Arandan başlayaraq lll Vaçaqana qədər Albaniyada hakim olan
hökmdarların siyahısı” adlı Vll fəslində Yafəsi Albaniyanın, yəni Azər -
bay canın ilk xaqanı kimi təqdim edir, ondan hökmdar kimi söz açır. Ki ta -
bının ll fəslində, Yafəsin soyundan və bu soyun hakim olduğu ölkə lər dən
danışarkən, Musa Kağankatlı yenə də Azərbaycanı birinci sırada göstərir
və ilk iki yerə Atropatena və Albaniyanı, yəni Azərbaycanın cə nub və şi -
malını yerləşdirir (1, 17).
Ümumiyyətlə, bu ardıcıllıq eyni mövzuya toxunmuş əksər xristian mü -
əl liflərin əsərlərində də müşahidə edilir. Bu baxımdan lV əsr tarixçisi
Pamfilanın oğlu Yevseviyin yazdıqları da maraq doğurur:
“...Bunlar isə Nuhun üçüncü oğlu Yafəsin soyundan olan xalqlardır.
44
2012/
IV
Midiyadan Speriyaya, okeandan Akvelona qədər onlar belə düzülmüşlər;
midiyalılar, albanlar, qarqarlar.., sarmatlar.., meotlar, iskitlər, tavriyalılar..,
bastaranlar...
Yerləşdikləri ölkələr isə bunlardır: Midiya, Albaniya, Meotiya, Sar ma -
tiya, Taorvaniya, İskitlər ölkəsi...” (2, 100).
Bənzər fikrə Portlu İppolitdə də rast gəlirik. O da Yafəs oğullarından
söz açaraq onların torpaqlarını sıralayarkən Midiya və Albaniyanın adını
ilk sırada çəkir (2, 96).
XlX əsrin görkəmli Azərbaycan tarixçisi və maarifçisi Abbasqulu Ağa
Bakıxanovun yazdığına görə,Yafəs türklərin ilk hökmdarı olmuşdur. O,
XIII - XIV əsrlər müəllifi Həmdullah Müstövhi Qəzvininin “Tarixi-Qo zi -
de” və XV əsr müəllifi Xondəmirin “Xülasətül-Əxbar” əsərlərinə is ti nad
edərək, Yafəsin oğulları barədə ətraflı məlumat vermiş, onun birinci oğlu-
nun adının Türk olduğunu qeyd etmişdir (3, 31).
Yafəsin şahlığının mərkəzi kimi Azərbaycan ərazisini göstərən xristian
tarixçilərdən fərqli olaraq, müsəlman tarixçilər bu mərkəz kimi “Şərq
ölkələri və Türküstan”ın adını qeyd etməkdədirlər. Bu baxımdan XlV əs -
rin böyük Azərbaycan tarixçisi Fəzlullah Rəşidəddin və onun məşhur
“Cami ət-Təvarix” əsəri də istisna deyildir (4, 10).
Türklərin mənşəyinin Nuhun oğlu Yafəsə bağlanması fikrində bütün yə -
hudu, xristian və müsəlman mənbələri yekdildirlər. Bu baxımdan türko lo -
giyanın atası hesab edilən Kaşğarlı Mahmudun söylədikləri də maraq lı dır:
“Türklər əslində iyirmi boydur. Onların hamısının soyu əleyhissalam
Nuh peyğəmbərin oğlu Yafəsə, Yafəsin oğlu Türkə qədər uzanır” (28, 22).
Olcay xanın, yəni Nuh oğlu Yafəsin xaqanlığının mərkəzi barədə xris-
tian və müsəlman tarixçilərinin verdikləri məlumatlar ilk baxışdan bir-
birindən fərqli görünsə də, birincilərin daha düzgün məlumat verdiklərini
söyləyə bilərik. Əslində müsəlman tarixçilərin söylədikləri sələflərinin
söylədiklərini inkar etmir. Məsələ burasındadır ki, xristian mənbələrində,
o cümlədən “Albaniya tarixi” kitabında Azərbaycanın şimalı, yəni Al ba -
niya həm də “Şərq ölkəsi” adlandırılır (1, 17-19), Fəzlullah Rəşidəddin də
“Şərq ölkələri” ifadəsini işlədir (4, 10). “Türküstan” ifadəsinə gəlincə, bu
ifadə müəyyən dövrdə Azərbaycanı da əhatə etmişdir və bunun ən gözəl
sübutu “Dədə Qorqud kitabı”dır. Bu əsərdə həm Qazan xan, həm də
Bayandır xan “Türküstanın dirəyi” adlandırılırlar. Bu fikri başqa bir Azər -
baycan tarixçisi Əbu Bəkr əl – Tehrani əl – İsfahaninin “Kitabi – Di yar -
bəkriyyə” əsəri də təsdiqləyir (5, 20). Həm yazılı mənbələr, həm də möv -
45
2012/
IV
cud arxeoloji və yerüstü abidələr bir-birini heyrətamiz şəkildə ta mam la -
yaraq, Yafəsin (Olcayın) atası Həzrət Nuhun yaşayış yeri kimi Azər bay -
can ərazisinə işarə etməkdədir. Deyilənlərin ən əsas və təkzib edil məz sü -
butu Həzrət Nuh əleyhissəlamın məzarının Azəbaycanda, daha dəqiq de sək,
Naxçıvanda olmasıdır. Nuhun Naxçıvanla bağlılığı ba rə də mötəbər mən-
bələrdən biri də l - ll əsrlərdə yaşamış Roma tarixçisi Ptolomeyin yaz dıq -
larıdır. O, Nuhun Nuksuanada, yəni Naxçıvanda yaşa yıb burada öldü yünü,
burada yerdən duz çıxarmaqla məşğul ol du ğu nu qeyd etmişdir (5, 190).
Həzrət Nuh və tufan barədə ən qədim məlumata “Bilqamıs dastanı”nda
rast gəlirik. Tövrat və Qurani-Kərimdəki süjetlərlə, cüzi fərqlər nəzərə
alınmazsa, bütünlüklə üst-üstə düşən şumer süjetində sözügedən peyğəm-
bər Utnapişti adı ilə yad edilməkdədir. Baş verənlər isə onun öz dilindən
nəql edilir. Xatırladaq ki, söhbət Tövratdakı süjetdən təqribən 2 min il
daha qədim olan süjetdən gedir.
Tövratda Nuhun gəmisinin yan aldığı dağın Anadolunun şərqindəki
Ağrı dağı olduğu bildirilir. Qurani – Kərimdə isə söhbət Cudi dağından
gedir. ”Bilqamıs dastanı”nda isə bu dağ Nisir dağıdır. Bu halda söhbət
Naxçıvandakı Nəhəcir dağından getməlidir. Azərbaycan rəvayətlərindən
birində isə belə deyilir:
“Nuhun gəmisi öncə Cudi dağına, daha sonra Ağrı dağına yan alır, son -
ra Haçadağa toxunub onun zirvəsini parçalayıb haçalayır və ən sonda Nə -
həcir dağına ilişib dayanır. Nuh gəmidən burada endiyi üçün əraziyə Nuh -
çıxan deyilir. “Naxçıvan” adı da buradan yaranıb” (5, 194).
Maraqlıdır ki, Naxçıvanda duz mağarası kimi tanınan və minillərdir
duz çıxarılan mağarada aparılmış arxeoloji tədqiqatlar burada duz isteh -
salına minillər öncə, yəni təqribən Həzrət Nuh dövründən başlan dığını
göstərmişdir ki, bu da Ptolomeyin məlumatını təsdiq edir. Üstəlik də Duz -
dağ ərazisində aparılan son arxeoloji tədqiqalar nəticəsində məlum olub
ki, həmin ərazi dünyada duzun ilk dəfə istehsal və tətbiq edildiyi ərazidir.
Deyilənlərə Səlcuqlular dövründə peyğəmbərin qəbrinin üzərində sər -
da bə tikildiyini, sonrakı əsrlərdə bir çox səyyahın bu sərdabəni ziyarət
edərək, əsərlərində bu barədə qeydlər etdiyini əlavə etmək lazımdır. Yəni
bu şəxsin heç də mifik şəxsiyyət deyil, real tarixi şəxsiyyət olduğu, fəqət
sonrakı dövrlərdə ətrafında bir çox miflər uydurulduğu heç bir şübhə
oyatmır (5, 194).
Tədqiqatçı Yusif Səfərov “Bir əfsanənin mənşəyi” adlı məqaləsində
bölgədən toplanmış nümunələrin qısa məzmununu təqdim etməklə tarixi
Dostları ilə paylaş: |