Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi folklor institutu dəDƏ qorqud elmi-ədəbi toplu
Yüklə 1,45 Mb.
|
60 2012/ IV növləri, şəkil və qolları yüzilliklər boyu xalqın poetik süzgəcindən ke - çərək yeni çalarlar qazanmışdır. Bir neçə dəfə toplu halında çap edilən bayatılar (3; 4) xalqın hissinin, mənəviyyatının, kədər-sevincinin bədii ifadəsidir, onun gerçəkliyə münasibəti, tarixi yaddaşıdır. Bayatılar Azər - baycan xalqının həyatını, məişətini, adət-ənənələrini real cizgilərlə əks etdirdiyi üçün xalq tərəfindən həmişə sevilmiş, mühafizə edilərək dillər əzbəri olmuş və onların ideya-bədii xüsusiyyətləri barəsində xeyli təd qi - qatlar aparılmışdır (5; 8; 12). “Elə bu zamandan başlayaraq xalqımız üçün nədir bayatı, nə olub suallarına cavab tapmağa çalışdım və bu qənaətə gəl - dim ki, Azərbaycan xalqının tarixini, məişətini, qeyrətini, bütün mə nəvi üstünlüklərini, arzu və əməllərini əks etdirən monumental, bütöv bir əsər - dir bayatı! Bayatı şirin körpə laylası, dərdli ağı, acı qürbət, əsarət fəryadı, zindandan dar ağacından qopan üsyan səsi, təbii fəlakətə, ölümə, xəs tə - liyə, ictimai haqsızlıqlara qarşı etirazdır” (6, 22). Azərbaycanın bir çox regionlarında olduğu kimi Kəlbəcərdə də bayatı janrı geniş yayılmışdır. Vətən həsrəti çəkən kəlbəcərlilərin hər birinin qəl- bində mütləq qəmli bir bayatı öz yerini tutub, onlar yaddaşlarda dərin iz buraxan sarsıntıları yada salır, dünənimizdən, ötən günlərimizdən xəbər verir:
Əzizim, gözüm qaldı, Deməyə sözüm qaldı. Ayrı düşdüm vətəndən, Yollarda izim qaldı. Yaxud: Qəlbimə od düşübdü, Yadıma yurd düşübdü. Vətən dərdi çəkməkdən Ürəyimə dərd düşübdü (Şamama Nəbi qızı, Milli kəndi). Dərin fəlsəfi mənalı nəğmələrin – bayatıların məzmunu həyatın və ya - şayışın müxtəlif sahələrindən götürülür. Vətən həsrəti, köçkünlük dər di, qəriblik nənə-babalarımızın qəlbində sağalmaz yaraya çevrilibdir. Bun - dan başqa topladığımız bayatıların bir qismi məhəbbət, intizar, istək-arzu, vüsal və həsrət motivli nümunələrdir:
61 2012/ IV Tərlan quşu uçdu gəl, Bizim bağa düşdü gəl. Sən qoynuma düş, isin, Üç ay soyuq qışdı gəl (Xalıqverdi Həmid oğlu, Zivel kəndi). Həyatdan, taledən, zəmanədən şikayət, narazılıq, giley-güzar, etibar- sızlıq kimi cəhətlər bayatılarda elə ümumiləşdirilmişdir ki, onun hər bir mis rasında yaradıcısının, bütünlükdə isə xalqın ürək çırpıntıları duyul- maqdadır: Burdan bir leyli getdi, Dayandı xeyli, getdi. Yar sözümdən incidi, Məndən gileyli getdi (Xalıqverdi Həmid oğlu, Zivel kəndi). Yaxud:
Əzizim, qara baxtım, Qar yağdı qara baxtım. Həyat güldü üzümə, Açıldı qara baxtım. Və yaxud: Qəribəm ölkə səndən, Yol gedir ölkə səndən. İstərəm baş alıb gedəm, Qorxuram yol kəsəndən (Şamama Nəbi qızı, Milli kəndi). Bəzi bayatı nümunələrimizdə isə xalq hələ qədim zamanlardan vur ğu - nu olduğu füsünkar dağlarını, qədrini bildiyi gül-çiçəyini, havasını, su yu - nu, həmin gözəl nemətlərin ətrini öz könül poeziyasına qatmışdır: Dağlar marala qaldı, Otu sarala qaldı. Sərin çeşmə, göy bulaq, Yenə marala qaldı.
62 2012/ IV Yaxud:
Ömürdə xəstə olub, Baş qoymadım balınca. Dağlarda ovcu oldum, Dağlardan kam alınca (Qənirə Möhsün qızı, Dəmirçidam kəndi). Bayatılar xalqımızın həyatı, dünyagörüşü, məişəti və mənəviyyatı ilə sıx bağlıdır. “Keçmişdə qız bəyənərkən onun bir sıra müsbət xüsu siy - yətləri nəzərə alınardı: xarici görkəmi, gözəlliyi, sadəliyi, işgüzarlığı, evdarlığı, sağlamlığı və s. Bu keyfiyyətlər öz ifadəsini baya tılarda da tap- mışdır” (7). Bulağın daşı mənəm, Üzüyün qaşı mənəm. Gedib özgə axtarma, Qızların başı mənəm (Şamama Nəbi qızı, Milli kəndi). Bunlarla yanaşı bayatılarımızda indiyədək öz mənşəyindən ayrılmayan el-oba sözləri, məhəlli ünsürlər, dialekt və şivələr yaşamaqdadır. Bəzən bayatılarda onun hansı dövrdə və məkanda yarandığını bildirən bir söz belə kifayət edir. “Ayrı-ayrı regionlarda yaşayan əhalinin məişətini, adət- ən`ənəsini, istifadə etdiyi əşya və geyim adlarını və s. öyrənmək üçün bu cür sözlər mənbə rolunu oynayır” (9). Arxalığı qədəh yar, Boyu boydan gödək yar. Sən duman ol, mən çiskin, Vətən deyib gedək, yar (Sultan Novruz oğlu, Milli kəndi). Bayatılarımızın özünəməxsus rədif, qafiyə və cinasları vardır. Bir çox şeir şəkillərində təsadüf etdiyimiz cinas qafiyələr onu yaradanların poetik kəşfidir. Eyni səs tərkibli sözün bir neçə məna çalarını tapmaq, onu şeirdə qafiyə yerində işlətmək böyük qüdrət tələb edir: 63 2012/ IV Maral bu dağa çatdı, Bülbül budağa çatdı. Ləblərin sorum bir az, Dodaq dodağa çatdı. Yuxarıda göstərilən bayatının ilk iki misrasında maralın “bu dağa” – hansısa işarə edilən bir dağa çatdığını, bülbülün isə “budağa” – ağacın budağına çatdığını tələffüzdə eyni səslənən sözlərdən düzələn cinas şəkli olduğunu görürük. Əzizim o da yazdı, Bu dərin, o dayazdı. Fələyə mən neylədim, Bəxtimi oda yazdı (Xalıqverdi Həmid oğlu, Zivel kəndi). Bu bayatının birinci misrasında isə “o da yazdı” kiminsə yazı yaz dı - ğını, ikinci misrada isə “o dayazdı” dərinliyin az olması mənasında və so - nuncu, əsas fikrin ifadə edildiyi misrada isə “oda yazmaq” mənasında iş - lədilərək yüksək sənətkarlıq göstərilmişdir. Həm qafiyə, həm də rədifdə cinas şəkli: Mən aşiq yaram azdı, Hov çəkən yaram azdı. Yaxşı sev, yaxşı yarı, Ordakı yaramazdı (Xalıqverdi Həmid oğlu, Zivel kəndi). Omonim sözlərin işlədilməsi də cinas rədiflər yaradır ki, bu da baya - tının poetik xüsusiyyətini daha dolğun ifadə edir: Mən aşiq tikən gülə, Sarmaşıq tikən gülə. Heç kimsə göz tikməsin, Mən gözüm tikən gülə (Mustafa Əhməd oğlu, Yanşaq kəndi).
Yüklə 1,45 Mb. Dostları ilə paylaş:
|