Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi folklor institutu dəDƏ qorqud elmi-ədəbi toplu
Yüklə 1,45 Mb.
|
70 2012/ IV məzmunu, lirizmi, emosionallığı və estetik gücü ilə Azərbaycan xalq şeiri nümunələri içərisində möcüzələr yaratmışdır” (12,13). Türk şeirinin əsas keyfiyyəti ritmik səciyyə daşımasındadır. Qədim türk sillabik şeirinin əsas xüsusiyyəti alliterativ səs təkrarları, təxminən hər sətirdə eyni hecaların olması, səslərin uyumudur. Yığcamlığı və mü - ha fizəkarlığı ilə seçilən sarınlarda bu keyfiyyət özünü daha çox qoruyub günümüzədək gətirib çıxara bilmişdir. Sarınlarda ritm və vəzn xüsusiy - yətlərinin özünəməxsusluğu heca daxilində misraların sayında və bölü - mündə özünü göstərir. Sarınların misralarının sayı 7, yəni təkdir. Bu tək- lik sayəsində misralar öz daxilində iki – cüt və tək hissəyə bölünərək sta- tik ahəngi saxlayaraq tarazlığı qoruyur. Sarınların misradaxili semantikası əvvəlində irəli sürülən müddəanın daha sonra genişləndirilməsi yaxud dəqiqləşdirilməsi və inkar edilərək bədii təzad yaratmasındadır. Sarınların strukturu: Sarınların poetik strukturuna diqqət yetirək. “Bədii struktur dedikdə əsərin daxili quruluşu, mühitdən asılı olmayan immannet forması, yəni işarə - işarə əlaqələri nəzərdə tutulur” (5, 15). Sarınların poetik ritmi yəni, misradaxili hecaların bölümü və sayı əsasən qanunauyğunluğa tabedir və aşağıdakı kimidir: 1,2,4-cü misralarda 3/4, üçüncü misrada 4/3 tənasübü; a) 1,2,3-cü misralarda 4/3 tənasübü, 4-cü misrada 4/4 tənasübü. Sarın
Avruma da avruyman, Sav tügülmen nece de, Sensiz getgen günlerim Gündüz tügül-geçe edi. Sonuncu misrada sarınların ümumi xarakteristikasından kənara çı xı la - raq 7 yox, 8 heca işlənmişdir. b) 1,2,4-cü misrada 4/3 tənasübü 3-cü misrada 3/4 tənasübü. Avruma da avruyman, Umut da yoq canıma, Umut da bolar edi, Bir sen gelseng yanıma.
71 2012/ IV c) 1,2,4-cü misralarda 3/4 tənasübü 3-cü misrada 4/3 tənasübü "Ah!"-desem, ahım paşman, Uyada bala quşman, Bala quşun tas etip, Qıdıra çıqgan yaşman. d) 1,3,4-cü misralarda 3/4 tənasübü, 2-ci misrada 2/5 tənasübü. Bu sarınlar üçün tez-tez rast gəldiyimiz xarakterik bir haldır. Görünür, qumuq dilinin bəzi xüsusiyyətləri sarınlarda belə misradaxili bölgüyə yol açmışdır. Aytayım alim yimik, Alim mutalim yimik, Men seni köp süyemen İçimde canım yimik! e) bütün misralarda 4/3 tənasübü Aq üyleni xalçası Art tamında gül açar. Meni dertli yüreyim Sen açmasan, kim açar? Sarınların fonopoetik qatındakı hecaların təqtilər daxilindəki düzümü Azərbaycan folklorunda da xarakterikdir.
də isə aşağıdakıları müşahidə edə bilirik: Tam qafiyələrdə: sarınlar bayatılar Akuşa tav, avar tav, Hay salıram oyanmır Çıqası malqa essi yav. Dərdə qəmə boyanmır Dos güydürken yüregin Eşq oduna düşmüşük Bolurmu yarası sav?(6, 119) Mən yanıram, o yanmır (3, 74).
72 2012/ IV Yarım qafiyələrdə: sarınlar bayatılar Kaptal etsenq, kayıp et, Köç eyləsin sənəm yar Karşı aldınqa yayıp et, Qalsın səndə tənəm yar. Sen syüygende, syüygenmen, Səni aləm sevsə də, Daqı syüysem, ayıp et (6, 118) Əzəl sevən mənəm yar (3, 74) Misranın və ya ritmik bölümün sonunda qafiyələrin işlənmə yerlərinə uyğun olaraq təqtilərin sonunda qafiyələin uyumuna nəzər yetirək: sarınlar bayatılar almalanı ahsan qara atın kəkili bavlanı şaptalısan (10, 8) tel-tel olub tökülü(3, 77) Misraların sonunda sarınlar
bayatılar Kalkı yaqada karaman Bayquş mənəm, bayquş mən Men aytqan syözde barman. Hamı quşdan say quş mən, Gyün tiyqende iriymen. Nə bəlalı quş oldum, Saqa karap yüryüymen (6, 122) Sızıldaram ya, qış mən (3, 143) Qafiyələnmə üsulu sarın və bayatıların geniş yayılmış aaba şəklindən fərqli variantlarda da mövcuddur. Aaba üsulu sarınlarda bayatılarda Otbaş alda olturup, (a) Su gəldi daşa dəydi (a) Kesevelrin işırıp. (a) Kirpiklər qaşa gəldi. (a) Tiymegin busurmanqa, (b) Bivəfa yar yolunda (b) Oltyürersen bişirip (a) (6, 118). Gül ömrüm başa dəydi (a) (3, 33). Abcb üsulu: sarınlar Kajarlar kajan asmas, Erten axşam oilavsuz. Barırsan bir kukayqa, Gyününq qetmes yılavsuz. (6, 118) Abcb üsulu ilə deyilmiş bayatı şəklinə rast gəlmədik.
73 2012/ IV Qafiyələşmədə diqqətimizi çəkən məqamlardan biri də odur ki, bayatı - lar da aaba üsulu olduqca geniş yayılmışdır. Aaba üsulu ilə söylənən bay- atılar bəzən daxili hecalarda bəzən sözlərdə səs artımı və ya azalması ilə müşayiət olunsa da, yenə də aaba üsulu hökm sürür. Məsələn: Dərd getdi qada qaldı, Günüm fəryada qaldı. Zülm əlindən el köçdü, Yurd yuvam, yada qaldı. (3, 148) Və ya
Elədimi yüz dənə, İnci, sədəf yüz dənə. O gündən çox qorxuram, İnciyəsən üz dönə...(3, 163) Aaaa üsuluna uyğun bayatılar Dağ başın duman aldı, Çən getdi, duman qaldı. Sonalar köç eylədi, El, oba sara qaldı (3, 163). Və ya:
Dost dostun atın aldı, Davanı satın aldı, Evim o gün yıxıldı, Ağam bir xatın aldı... (3, 148) Aaaa üsulu ilə söylənən sarınlara rast gələ bimədik. Sarın və bayatılarda səs təkrarlarının işlənmə yerləri misra və bənd daxilində: sarınlar bayatılar Tavlanı tarmaqından (6, 120). Gəmi gəli, yan gəldi (3,166) Səs təkrarları çarpaz şəkildə: Yüklə 1,45 Mb. Dostları ilə paylaş:
|