74
2012/
IV
Sarınlar
bayatılar
At aytmay, ogyüz aytmay,
Aylar keçdi il kimi,
Adam ayta oynay.
Kaman qaşlar mil kimi
Men çi seni syüedim,
Yar gəldi qürbət eldən,
Syüymege ananq koymay (6,119).Qəlbim açdı gül kimi (3,167).
Misralararası xüsusiyyət: Sarın və bayatıların 3 və 4-cü misrasının
özünəməxsus xüsusiyyəti mövcuddur. İlk iki misra ilə giriş etdikdən
sonra əsas məzmuna keçid məhz 3-4-cü misralarda gerçəkləşir. Bəzən 3-
cü misra digər misralardan hecalarının sayına görə də fərqlənir. Əmin
Abid bayatıların təsnifatını verərkən üçüncü misra haqqında fikirlərini
belə açıqlayır: “Üçüncü misranın başqa bir xüsusiyyəti də qısa və ya uzun
olmasıdır, bəzi bayatılarda üçüncü misra, ümumi vəzndən azdır. Bu azlıq
altı hecadan aşağı enməz. Bəzi bayatılarda üçüncü misra ümumi vəzndən
uzun olur, səkkiz hecalı olanlar çoxdur” (1, 215).
sarınlar
bayatılar
Qaşların bar qaqmaday,
Ulduza bax, aya bax,
Kirpiklerin xunduzday.
Yar əlində yay bax.
Savla bere spatın
Ümman axtarırsan,
Kökdegi Mars yulduzday (6, 122). Dərd dolu dəryaya bax (3,147).
Sarınlarda diqqətimizi çəkən digər bir hal iki sözün yan-yana gələrək
qafiyələnməsidir. Bu hal bayatılarda da mövcuddur. Məsələn:
sarınlar
bayatılar
Qün çıqar arka betden,
Salma bu dərdə məni,
Daray çıqar Dermetden.
Vermə namərdə məni,
Men seni alır edim,
Qurtar namərd əlindən
Bolur bolmas jennetden (6, 119). Yetir bir mərdə məni...(3, 167)
Qeyd etməliyəm ki, bu cür cinaslamalar həm sarınlarda həm də ba-
yatılarda geniş yayılmışdır.
Sarınların digər analoqları: Sarınların geniş yayılmış növlərindən biri
də gəlin gətirilərkən söylənənlərdir. Toy evinin adamları gəlin gətirərkən
xüsusilə qadınlardan biri sarınları deyir, digərləri də “Ay qay, qalalay”
deyərək onu müşayət edirlər (6, 20). Bəzən bu nəqarət “ananay” sözü ilə
də əvəz olunur. “Ananay” sözü bizə Şumerlərdə mövcud olan evlilik ila -
75
2012/
IV
həsi İnannanı xatırladır (15, 251). Olduqca böyük ehtimalla “ananay”
sözünün İnanna ilahəsi ilə əlaqəsi vardır.
Aya
Kazixan qele toy bulan,
Şapi qele koy bulan
Kolum damqa urayım,
Ay qay, qalalay,
Şu qyun bulan turayım.
Muminat
Baqır kazan qyoterqen
Temir oçaq tyüqyülmü?
Syüyqen kızıng kolqa alqan
Ay qay, qalalay (6, 20).
Bu sarın örnəklərinə Azərbaycan folklorunda da rast gəlinir. Azər bay -
canda daha çox Haxışda olaraq bilinən bu bayatı növü daha çox xınayax -
dılarda qız evi və oğlan evinin qarşılıqlı surətdə deyişməsi idi. Çimnaz
Əziz qızı xına gecəsini izah edərkən haxışdalara da geniş yer vermişdir:
“Xına gecəsi oğlan evi xonça düzəldib qız evinə gedər. Hələ giriş qapısı-
na çatmamış, gəldiklərini bildirmək üçün hakuşka (haxışda – A.Q.) gedər-
lər. Hakuşka bəzən atmaca xarakteri daşıyırdı” (4,21). Hakuşkaların məz-
munu sarınlarda olduğu kimi ailə-məişət zəminində olur. Bəzən gəlinlə
qaynananın bir-birini sancması kimi hallarla da qarşılaşılır. Hakuşkaların
bəzilərinin məzmunu gəlin-qaynana münasibətinə aid olurdu” (4, 21).
Yaşıllar ay yaşıllar, hakuşka,
Ağaca dırmaşallar, hakuşka.
Bu zamanın qızları, hakuşka
Ər üstdə dalaşarlar, hakuşka.
Əzizim badamçalar, hakuşka
Bar verməz badamçalar, hakuşka
Bu zamanə qızları, hakuşka
Əqrəb tək adam çalar, hakuşka.
76
2012/
IV
Gəlinin anası da söz altında qalmamaq üçün dərhal cavab verməlidir:
Yedin noğul, qaynana, hakuşka,
Doğdun oğul, qaynana, hakuşka.
Oğluvu əlindən aldım, hakuşka,
Çatla, boğul qaynana, hakuşka.
Damda dirək, qaynana, hakuşka,
Tövlədə kürək, qaynana, hakuşka.
Oğlun evə gələndə, hakuşka,
Hamıdan zirək, qaynana hakuşka... (4, 22)
Haxışdalar qarşılıqlı atışma şəklində deyilən bayatı növüdür. Qumuq
folklorunda taqmaq deyilən sarın növünə çox bənzəyir. Taqmaqlar sarın-
ların elə bir növüdür ki, burda müəllif sözləri və bəndləri bir-birinin ardın-
ca düzməli, eyni zamanda bəndləri arasında məna və məzmun bir-birini
tamamlamalıdır (15, 252). Əli Şamil “Uyğur, qaqauz, Güney Qafqaz türk-
lərinin folkloru və ədəbiyyatı” kitabında Əli Şamil yazır: “Çox zaman
sarınlar deyişmə şəklində söylənilir. Deyişmə şəklində söylənən, yəni
əsasən bədahətən deyilən sarınlara taqmaq deyirlər” (12, 298).
Sarınları müşahidə etdikdə gördük ki, Azərbaycan folklorunda və xü -
su silə İraq türkmanlarının folklorunda geniş yayılan kəsmə bayatılar
qumuq folklorunda mövcud deyil. Kəsmə bayatılar İraq türkmanlarında
“xoyrat” adı ilə məşhurdur. Kəsmə bayatılar bayatı formasında olub,
1,2,4-cü misra həmqafiyə, 3-cü misra isə sərbəst olur. Fonopoetik struk-
turu və qafiyələşmə üsulu bayatılardan fərqlənmir. Kəsmə bayatının ba-
yatılardan fərqli cəhəti əsasən birinci misranın əvvəlində işlədilən
“Əzizinəm”, “Mən aşıq”, “Eləmi” kimi qəlib sözlərin işlənməməsidir:
Durdu qəm,
Açdı yaram, durdu qəm,
Mən miskin olduğumçün
Üstümə qurdurdu qəm.
Qanad ağlar,
Ox titrər, qanad ağlar,
Ovum yaralı getdi,
Boyandı qana, dağlar (9, 98).