Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi folklor institutu dəDƏ qorqud elmi-ədəbi toplu
Yüklə 1,45 Mb.
|
100 2012/ IV 1) Heyvanlar haqqında nağıllar a) İlkin təsəvvürləri və totemist görüşləri əks etdirən nağıllar b) Alleqorik nağıllar 2) Sehrli nağıllar 3) Məişət nağılları 4) Uşaq nağılları Bu təsnifat ilk növbədə heyvanlar aləmindən bəhs edən süjetlərin da- xili spesifikasını, müxtəlif dövrlərin təsəvvürlərinə görə onların qrup - laşdırılmasını, insanın dünyanı dərketmə mərhələsində təbiətə və təbiət canlılarına münasibətini, əhilləşən və əhilləşməyən heyvanlarla insanların münasibətini öyrənməyə imkan yaradır (1, 314-315). Xüsusilə qeyd edək ki, Azərbaycan xalq yaradıcılığında özünün xüsusi mövqeyi ilə seçilən nağıllar, yazılı ədəbiyyatda isə təmsillər olduqca ge - niş, əhatəli və zəngindir. Nağılların məzmun baxımından belə şəkillən- məsi, əlbəttə ki, ilk növbədə yerli şərait və mühitlə bağlı olan məsələdir. Yazılı ədəbiyyatda diqqətimizi cəlb edən təmsil janrı isə şifahi xalq ədə - biy yatında geniş yayılan heyvanlar haqqında olan nağılları xatırladır. Hey vanlar haqqında nağılların və təmsillərin yaranması eyni qanu na uy - ğun luğa əsaslanır. Prof. M.H.Təhmasib yazır: “Heyvanlar haqqında nağıllar ibtidai icma dövründə yaranmış, qədim ovçu, eləcə də əkinçi qəbilə və tayfalarda uzun müddət xüsusi əfsun vasitəsi kimi istifadə edilmiş, daha sonralar isə alle- qorik nağılların və təmsillərin yaranmasında çox əhəmiyyətli rol oyna - mışdır (2, 44). Nağıl tədqiqatçılarından olan V.Y.Propp isə heyvan obrazları ilə hə - mişə insana işarə olunması haqqında yayılmış mülahizə ilə razılaşma- yaraq göstərir ki, təmsildən fərqli olaraq nağıl üçün alleqorizm tamamilə yaddır (2, 44). Heyvanlar haqqında nağılların sonrakı dövr böyük qismində güclü alleqoriya özünü göstərməkdədir. Alleqorik nağıllar heyvanlar haqqındakı nağıllar içərisində xüsusi mövqeyə malik olduğu kimi, eyni zamanda peşəkar nağılçılıqda ayrıca mərhələ təşkil edir. Folklorşünaslıqda Y.V.Çə - mənzəminli istisna olmaqla sehrli nağılların qaynaqlarının aşkarlanması istiqamətində də böyük işlərin görüldüyünü söyləməmək müm kün deyil. Bu tip nağıllarda qədim əcdadımızın dünyanı dərketmə mərhə lə sinə məx- sus baxışları özünü əks etdirmişdir. Və bir çox xalqların həyatında ənə nə - vi olan süjet, motiv və heyvan obrazları bizim nağıllarımızda da baş ob - 101 2012/ IV raza çevrilmişdir. Bunlar epik təfəkkürün təbiət və təbiət qüv vələrinə mü - nasibətinin əks olunduğu mərhələdə meydana gəlmişdir. İn san tə fək kü - ründə, həyatında, məişətində baş verən dəyişikliklər hey van lar haqqın- dakı nağıllarda əksini tapmışdır. Heyvanlar haq qındakı nağıllarda tote - mist dövrün təsəvvürləri daha güclüydü. Bu totemlər bizim xalq düşün cə - mizdə əsasən, qurd, keçi, ilan, dovşan və s. ibarətdir. Bu baxımdan “Ovçu Pirim” nağılı maraq doğurur. Nağılda totem ilandır. V.P.Anikinə görə, “Heyvanlar haqqında nağıllardakı alleqoriya ictimai şüuru sürətləndirmiş, qədim insanı ibrətamiz həqiqətlərlə üz-üzə qoymuş və beləliklə, alleqoriya insanın təkamülündə mühüm mərhələ olmuşdur. Bu təkamül bizim heyvanlar haqqındakı alleqorik nağıllarda da özünü göstərir. Məsələn, “Bir it ağzında sümük parçası körpü ilə gedirdi. Suya ba xanda gördü ki, orada da bir it ağzında sümük parçası aparır. Özünü su - ya atdı ki, həmin sümüyü də ələ keçirsin. İt sudakının öz kölgəsi ol du ğunu bilmədi. Çayda boğulub öldü” (1, 317). Göründüyü kimi, bu alleqoriyada insan acgözlüyün qurbanı olur. Al - leqorik bədii detal insanı təkcə düşündürmür, eyni zamanda onu tərbiyə edir, xarakter və xasiyyətinin formalaşmasına təsir göstərir. Alleqoriya özü məcazi ifadə növlərindən biridir. Hər hansı bir mücərrəd fikrin, an la - yışın konkret predmet, yaxud hadisənin köməyi ilə təsvir edilməsidir. Al - leqoriyadan təmsil və nağıllarda, ümumiyyətlə, satirik əsərlərdə geniş isti- fadə edilir. Belə əsərlərdə tülkü surəti-hiyləgər adamları, qurd-acgöz ləri, aslan-igid və mərd şəxsləri təmsil edir. Füzulinin “Bəngü Badə”, Sabirin “Tülkü və qarğa”, “Ağacların bəhsi” şeirləri alleqorik əsərlərdir (7, 9). Nağılların çoxu komikdir, onlarda söhbət kələkbaz, hiyləgər heyvanlar (Asiya və Afrika xalqlarında dovşan, Afrika xalqlarında tısbağa, hörüm - çək, Amerika induslarında koyot, Avropa xalqlarında tülkü) haqqında gedir. Heyvan-triksterlər əxlaq normalarına riayət etməyə çalışmırlar, güclü, amma səfeh, həmişə daha zəif olan hiyləgərin sərt kələyinin qur- banı olurlar. Heyvanlar haqqında komik nağıllar dünyanın qeyri-kamilliyi üzərində yüksəlməyə imkan verir, ona gülür və bununla daha kəskin əxlaq normalarından azad olmaq haqqında komik nağılların zamanla uşaq audi- toriyasına daxil olmasına səbəb olur. Heyvanlar haqqında nağılların digər qismi apoloqdur; burada komik başlanğıc əxlaqiliyə nisbətən səssiz - ləşdirilir. Apoloq öyrədir və nəsihət verir, lakin əxlaq dərsləri sözsüz (dil- siz- A.X.) varlıqlara aid olduğundan apoloqların əxlaqını nisbiləşdirir və ona yenə də komik çalar verir (3, 102). 102 2012/ IV Heyvanlar və quşlar nağıllarda düşünür və danışır. Təbiətin canlan dı - rıl ması animist dünyagörüşündən gəlir. Poetik şərtilik daşıyan bu xü su siy - yət sehrli nağıllarda, tapmacalarda, əfsanələrdə və b. janrlarda da tə sadüf olunur. Deməli, nə personajlar – heyvanlar, nə də onların düşünmək və danışmaq qabiliyyəti, təkcə heyvanlar haqqındakı nağıllarda tə sadüf olun- mur. Ancaq sehrli nağıllarda heyvanlar baş iştirakçı olmur, əsa sən köməkçi funksiyasını yerinə yetirirlər. Heyvanlar aləmindən bəhs edən nağıllarda isə müxtəlif heyvan və quşlar əsas iştirakçı olur, onların hə rə - kət və münasibətləri süjetin əsasında durur. Sehrli nağıllarda bütün hey- vanlar və quşlar bir səciyyə daşıyır və sehrli köməkçi funksiyasını yerinə yetirir. Heyvanlar aləmindən bəhs edən nağıllarda isə həmin obraz lardan hər biri fərdi səciyyə daşıyır. “Ovçu Pirim”, “Tülkü və qurd”, “Tülkü ilə canavar”, “Ac qurd”, “Tülkünün kələyi”, “Tülkü baba və hacıleylək”, “Tül kü və kəklik”, “ Tülküynən toyuq”, “Eşşəklə tülkünün dostluğu”, “Tül kü və ilan”, “Tülkü, tülkü, tünbəki”, “Hiyləgər keçi”, “Qo ca aslan”, “Əhməd və Sənəm” nağılları heyvanlar aləmindən bəhs edən nağıllar ki - mi Azərbaycan folklorşünaslığında öz yerini tutub (2, 47-50). Azər bay can folklorunda “Şəngülüm, Şüngülüm, Məngülüm” tipli na ğıl lar, rusların “Canavar və keçi” nağılında olduğu kimi, sehrli nağıllarla səsləşir. “Şən - gülüm, Şüngülüm, Məngülüm”ü sehrli nağıllara yaxınlaş dıran başlıca cəhət onda axmaqlıq və kələkbazlıq motivinin zəifliyidir. Keçi ca na vara hiylə, fırıldaq vasitəsilə yox, açıq vuruş yolu ilə qalib gəlir. Kə lək bazlıq və axmaqlıq motivi heyvanlar aləmindən bəhs edən nağıllara xü susi komiklik gətirir və əks qütblərin yaxınlaşma və qovuşmasında, ey ni bir aləmin fiqurlarına çevrilməsində hoqqabazlıq mühüm rol oynayır (5, 41). Heyvanlar haqqında nağıllarda gülüşün mahiyyəti araşdırılarkən mü - bahisə doğuran cəhətlərdən başlıcası sosial satira məsələsi ilə bağlıdır. Bir çox folklorşünaslar belə hesab edirlər ki, heyvanlar aləmindən bəhs edən nağıllarda heyvanlar bir bəhanədir və müxtəlif heyvan surətləri vasitəsilə insanlar təsvir olunur. Heyvanlar haqqında nağılları təmsil və alleqoriya kimi qiymətləndirən folklorşünaslar bu nağıllarda müxtəlif heyvanların davranışlarını ictimai həyatın ayrı-ayrı lövhələrinin ifadəsi kimi qəbul edir, güclünün gücsüzə münasibətində əzən və əzilən təbəqələrin möv qe - yini axtarırlar. Heyvanlar haqqında nağıllarda sosial həyatın qa barıq ifa - dəsini axtaran folklorşünaslar bu nağılların komikliyinə də sosial ədalət- sizliyi tənqid və ifşa etməyin bir vasitəsi kimi baxırlar. Əlbəttə, so sial məzmun ifadə etməkdə, satirik mahiyyət daşımaqda pis olacaq bir şey Yüklə 1,45 Mb. Dostları ilə paylaş:
|