Müəllif "Dədə Qorqud kitabı"nda at kultu" kitabında habelə başqa türk
dastanlarına da müraciət etmiş, onları “Dədə Qorqud kitabı" ilə müqayisə
etmiş, paralellər aparmışdır. "Dədə Qorqud kitabı”nda atla bağlı sözlər
çoxdur. At türkün yaddaşında qədimdən bəri varlığını qoruyub saxlamaq-
dadır. Atla bağlı sözlər ümumən dastanlarımızda kifayət qədərdir. Oğuzlar
tarixən atı özlərinə çox doğma biliblər. Hətta eyni ad həm insan, həm də
at adı kimi işlənib.
Əzizxan Tanrıverdinin yaradıcılığında əski oğuz-türk yazılı abidəsi -
“Dədə Qorqud” eposu dilçilik, folklorşünaslıq, fəlsəfə, tarix və etno-
qrafiya müstəvisində ümumiləşdirilərək tədqiqata cəlb edilir. Onun elmi
fəaliyyətinin əsas istiqaməti və mövzusu bu dünyaşöhrətli oğuznamənin
sirlərinin açılmasına yönəlmişdir. Ə.Tanrıverdi elə tədqiqatçılardandır ki,
abidəni nöqtə-vergülünədək öyrənib mətnin alt qatlarına nüfuz etməyi
bacarır. O, Türkün mənəvi böyüklüyünü sübut etmək üçün havadan asılı
qalan gəlişigözəl fikirlər söyləmir. O, araşdırmalarından alınan nəticələri
dəlil, fakt kimi ortaya qoyur, doğruluğuna tam inandığı bir hökm kimi
deyir.
Bu kitab qeyd etdiyimiz kimi, az araşdırılan və Azərbaycan türklərinin
tarixi taleyində mühüm yer tutan bir problemə – At kultuna həsr olun-
muşdur. Atın hər bir qədim xalqın həyatında böyük rol oynadığı məlum-
dur. Onu da qeyd edək ki, atın məişətdə və mədəniyyət amillərində
buraxdığı izlər olduqca çoxdur. Ömrünü atla birlikdə keçirən yarımköçəri
oğuz tayfalarının həyatına güzgü tutan “Dədə Qorqud” eposunun qəhrə-
manlarını da atsız təsəvvürə gətirmək mümkün deyil.
Türk əvvəl qopuzu, sonra dəmiri – qılıncı, nizəni, qalxanı, oxu, yayı
kəşf etmişdir. At belinə qalxmamışdan, arabanı, təkəri düzəltməmişdən
qabaq ağacdan musiqi aləti düzəltmiş, dizlərini büküb oturaraq ozan nəğ -
mələrini, nəsihətlərini dinləmişdi. Silah oynadan ərənlərdən əvvəl söz us -
tadları doğulmuşdu. Ona görə də oğuznamələrdə Qorquddan, Ulu Türk -
dən müdriki və yaşlısı nəzərə çarpmır. Lakin alimin doğru qənaət lərindən
görürük ki, qopuz və silah qədər at da Türkün həyatını tamamlayan, mə -
nalandıran əsas amillərdən biridir.
Şərq xalqlarının inancında at daha çox od və işıqla əlaqələndirilir və
vurğulanır ki, at insanla daha çox doğmalaşıb və kişilərə arvadı və övladı
qədər sevdirə bilmişdir. Kitabda əski oğuz türk yazılı abidəsi olan “Dədə
Qorqud” eposu həm də dilçilik, folklorşünaslıq, fəlsəfə, tarix və etno qra -
fi ya müstəvisində tədqiqata cəlb edilmişdir.
2012/
IV
171
Kitab folklorşünaslar, ali məktəblərin filologiya fakültələrinin tələbə -
ləri və ümumən, “Dədə Qorqud kitabı”nın dili ilə maraqlanan tədqi qat çı -
lar, aspirantlar, magistrlər üçün nəzərdə tutulmuşdur.
SƏBINƏ İSAYEVA
AŞIQ ŞƏMŞİRİN POETİKASI
BAKI, “ELM VƏ TƏHSIL”, 2012, 256 səh.
Elmi redaktoru: Məhərrəm Qasımlı
Filologiya üzrə elmlər doktoru, professor;
Rəyçilər: Qəzənfər Paşayev,
Filologiya üzrə elmlər doktoru, professor;
Adil Cəmil
Filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, dosent.
Monoqrafiya Azərbaycan Milli Elmlər Aka -
demiyası Folklor İnstitu tunun Elmi Şurasının qərarı ilə nəşr olunmuşdur.
Monoqrafiyada Azər bay can aşıq sənətinin görkəmli nümayəndəsi Aşıq
Şəmşirin həyatı, mühiti, və zəngin yaradıcılığı təhlil və tədqiqata cəlb
edilmişdir.
XX əsr Azərbaycan aşıq poeziyasının ən tanınmış və məşhur simala -
rın dan biri Aşıq Şəmşirdir. Əgər XVI əsrdə Qurbani, XVII əsrdə Aşıq
Abbas Tufarqanlı, XVII-XVIII əsrlərdə Xəstə Qasım, XVIII əsrdə Aşıq
Valeh, XIX əsrdə Aşıq Ələsgər aşıq poeziyasında aşıq sənətinin
zirvəsində dayanırdılarsa, XX əsrdə Aşıq Şəmşir bu məqama çatmışdır.
XX əsrdə çox böyük aşıqlar yetişmişdir. Lakin onlardan heç biri Şəmşir
zirvəsinə yüksələ bilməmişdir. Aşıq Şəmşir XX əsrin saz-söz haqqında
yazılmış kitablarına öz adını əbədi olaraq yazdırmışdır.
Monoqrafiya üç fəsil (1.Aşıq Şəmşirin həyatı, mühiti, və poetik irsinin
tədqiqi tarixi”, 2. Aşıq Şəmşirin lirikası, 3. Aşıq Şəmşirin yaradıcılığında
dastan, janr və sənətkarlıq məsələləri.) və on üç yarımbölmədən ibarətdir.
Birinci fəsildə S.İsayeva Aşıq Şəmşirin həyatı, mühiti, müasirləri və Aşıq
Şəmşir irsinin nəşri və tədqiqi məsələlərindən bəhs edir. Şəmşirin həy-
atını, ədəbi irsini, həyat fəlsəfəsini aydınlaşdırmaq üçün onun dərs aldığı
amilləri dəqiqliklə göz önünə gətirmək lazımdır. Onun ilk bəhrələndiyi
qay naq, yaradıcılıq qaynağı – nəsil şəcərəsidir. Belə ki, Aşıq Şəmşir
görkəmli el sənətkarı, şair Qurbanın ailəsində dünyaya gəlib. Sənətkar
2012/
IV
172
ailə sində doğulan Şəmşir çox keçmədən el yığıncaqlarında tanınmağa
başladı. Miskin Abdal nəslinin davamçısı olan Dədə Şəmşiri bütün Azər -
baycana daha yaxından tanıdan böyük Səməd Vurğun olub. İstisu yay-
laqlarında istirahət edən görkəmli şair günlərin birində özünəməxsus səsi,
sözü və çalğısı olan bir ozanla – Aşıq Şəmşirlə tanış olur və ona məşhur
qoşmasını həsr edir.
Görkəmli folklorşünaslardan və ədəbiyyatşünaslardan M.Arif,
H.Aras lı, M.H.Təhmasib, M.Quluzadə, V.Vəliyev, P.Əfəndiyev, Q.Na ma -
zov, S.Paşayev, C.Abdullayev, M.Allahmanov, İ.Ələsgərov, məşhur şair-
yazıçılarımızdan S.Vurğun, O.Sarıvəlli, Ə.Vəliyev, M,Rahim, N.Xəzri,
T.Bayram, Qabil, M.Aslan, M.İsmayıl və b. qələm sahibləri, tanınmış
sənətkarlar ayrı-ayrı illərdə dövri mətbuatda Dədə Şəm şirin sənət
dünyasından, şeirlərinin poetik vüsətindən, sanbal-siq lə tin dən söz açıblar.
Tədqiqatçı monoqrafiyanın “Aşıq Şəmşirin lirikası” adlanan ikinci fəs -
lində Dədə Şəmşirin qələmə aldığı lirik şeirlərindən – qoşma, gəraylı, təc -
nis, divani, bayatı, rübai, qəzəl və müxəmməslərindən söhbət açır, eləcə
də yazılı və şifahi poeziyamızın ən önəmli cəhətlərini ustalıqla mənim-
səyən söz sənətkarı kimi, onu öz məktəbini yaradan bir ustad aşıq kimi
təqdim edir. Aşıq Şəmşirin 40-dan artıq şəyirdi vardı. Aşıq Şəmşir mək-
təbinin Aşıq Qardaşxanın, Qəmkeş Allahverdinin, Aşıq Xalıqverdinin və
bu gün çoxlarının yaxşı tanıdığı onlarla saz-söz sənətkarlarının yetkin-
ləşməsində, kamilləşməsində əvəzsiz rolu olub. Bu məktəb təkcə aşıq
sənətinə deyil, ümumən, saz-söz sənətinə təsir göstərməklə Bəhmən
Vətənoğlu, Sücaət kimi şairlərin yetişməsinə münbit zəmin yaradıb. Aşıq
Şəmşirin qeyri-adi səsi və çalğısı hər zaman yüksək dəyərləndirilmiş,
ustad sənətkarın orijinal ifaçılığı və şairliyi xüsusi olaraq vurğulanmışdır.
Monoqrafiyanın “Aşıq Şəmşirin yaradıcılığında dastan, janr və sənət -
karlıq məsələləri” adlanan üçüncü fəslində isə S.İsayeva Aşıq Şəmşirin
dastan və təcnis yaradıcılığından, eləcə də aşığın dil sənətkarlığından
bəhs edir, Aşıq Şəmşirin yaradıcılığına müxtəlif aspektlərdən nəzər salır.
Məlumdur ki, Aşıq Şəmşirin yaradıcılığında təcnis şeir şəkli xususi yer
tutur. Sənətkarın müxtəlif illərdə yazdığı təcnisləri forma və məzmun
baxımından rəngarəngdir. Bu fəsildə aşığın təcnislərinin cinaslar sistemi
təhlil olunur, onun ayrı-ayrı təcnislərindən nümunələr verilir. Aşıq Şəmşi -
rin coxcəhətli yaradıcılığının mühüm hissəsini təşkil edən təcnisləri aşıq
poeziyasında ən mürəkkəb şeir şəkillərindən biridir.
Təcnis yazmaq hər bir sənətkardan boyuk məharət tələb edir və onun
2012/
IV
173
Dostları ilə paylaş: |