Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi folklor institutu dəDƏ qorqud elmi-ədəbi toplu
Yüklə 1,45 Mb.
|
20 2012/ IV Şumer və türk epik mətnləri metaforalarla çox zəngindir. Onların ara - sında eyni etnopoetik təfəkkürdən qaynaqlanan oxşarlıqlar böyük ma raq doğurur və bunlar şumer-türk genetik bağlılığını təsdiqləyən fakt kimi qəbul edilə bilər. Hiperbola. Şifahi xalq yaradıcılığı üçün çox səciyyəvi olan bədii təsvir vasitələrindən biri hiperboladır. Hətta hər hansı epik mətnin şifahi xalq yaradıcılığına aid olub-olmadığını müəyyənləşdirərkən, birinci növbədə, onlarda hiperboladan istifadə edilib-edilmədiyinə diqqət yetirmək la - zımdır. Şumer epik mətnlərini şifahi xalq yaradıcılığı adlandırmağa on lar - dakı hiperbolalar əsas verir. Türk eposlarındakı ən xarakterik hiperbolalardan biri qəhrəmanların möcüzəli doğuluşunun və qeyri-adi sürətlə böyüməsinin təsviridir. Bu cür hiperbola ilə ilk dəfə “Oğuz Kağan” eposunda qarşılaşırıq. Oğuz anasın- dan bircə gün süd əmir. Çiy ət, şorba və şərab istəyir. 40 günə böyüyür (16, 13). Alpamış 25 günə 25 yaşlı igid olur (17, 17). Maday Qaranın oğlu Koqyudey Mergen doğulandan iki gün sonra “ana”, altı gün sonra “ata” deyir. Beşiyini sındırır, yüz vedrə süd içir (18,s.28). Tuvalıların “Xunan Qara” eposunun qəhrəmanı “bir gündən sonra bir yaşım var, iki gündən sonra iki yaşım var” deyir. Altayların “Xan Altın” eposunun qəhrəmanı iki günlüyündə “ana”, altı günlüyündə “ata” deyir. Şorların “Xan Pergen” eposunda yeni doğulmuş çağa üç günlüyündə ayağa durur və yeriyir. Yakutların “Qız Dəbiliyə” və “Qüdrətli Ər Soqodoh” olonxolarında bir günlük uşaq bir yaşındakı, iki günlüyündə iki yaşındakı, üç günlüyündə üç yaşındakı, dörd günlüyündə dörd yaşındakı kimi olur (19, 361). Gö - rün düyü kimi, bu mətnlərdə zamanın sürəti adi zamandan kəskin şəkildə fərqlənir. Folklorşünaslıqda “epik zaman” və “epik məkan” termin- lərindən çox istifadə edilir, çünki epik mətnlərdə bu anlayışlarla tez-tez qarşılaşmalı oluruq. Yuxarıdakı mətnlərdə isə söhbət epik yox, kosmik zamandan gedir. “Epik zaman” və “epik məkan” anlayışlarında zaman və məkan sadəcə olaraq öz yerini dəyişir. Kosmik zaman isə öz sürətinə görə həm epik, həm də adi zamandan fərqlənir. Kosmik zamanla Şumer mətnlərində də rastlaşırıq. “Enki və Ninqursaq” adlı mətndə Ninqursaq Enki dən hamilə qalır. Onun hamiləliyinin hər günü bir aya bərabərdir. Burada zaman kosmik sürətlə gedir. Həmin səhnə belə təsvir edilir:
21 2012/ IV Onun bir günü bir ay kimidir. Onun iki günü iki ay kimidir. Onun üç günü üç ay kimidir. Onun dörd günü dörd ay kimidir. Onun beş günü beş ay kimidir. Onun altı günü altı ay kimidir. Onun yeddi günü yeddi ay kimidir. Onun səkkiz günü səkkiz ay kimidir. Onun doqquz günü doqquz ay kimidir. Analığın doqquz ayı kimi (20, 36). Enkinin Ninqursaqdan Ninsar adlı qızı olur. Enki onunla da evlənir. Ninsarın da hamiləlik dövründə hər gün bir ay kimi ötür. Ninkurun hami - ləlik dövrü də eyni kosmik zamanla keçir. Onların hər ikisində zaman bu cür təsvir edilir: Onun bir günü bir ay kimidir. Onun iki günü iki ay kimidir. Onun doqquz günü doqquz ay kimidir (20, 37). Burada günlərin-ayların hamısı sadalanmır, bununla da zamanın daha sürətlə keçməsinə şərait yaradılır. Doqquz gün-doqquz ayın hamısı sa da - lananda xeyli vaxt itirilir, təkrarların hesabına zaman daha ağır ad dımlarla irəliləyir. Lakin “Onun bir günü bir ay kimidir, Onun doqquz günü doq quz ay kimidir” deyəndə doqquz ayın özü də bir göz qırpımında gəlib keçir. Poemada kosmik zaman anlayışı yalnız hamiləlik dövrünə aid deyil. Ninsarın, Ninkurun böyüməsində də zamanın çox böyük sürətlə ötdüyünü görürük. Doğrudur, mətndə onların tez böyümələrinə aid konkret ay və gün ifadələri işlədilmir. Burada zamanın sürətini hiss etmək üçün yalnız mətni duymaq lazımdır. Göründüyü kimi, Şumer və türk epik təfəkküründəki kosmik zaman anlayışları forma və məzmunca bir-birilə yaxından səsləşir, eyniyyət təş- kil edir. Zamanın bu cür kosmik sürətlə təsvirinə çox az xalqın epik təfək - küründə rast gəlinir. Bunlar nadir səsləşmələr, oxşarlıqlardır, ona görə də onlarda təsadüfilik görmək mümkün deyil. Əslində şumer və türk epik mətnlərində rast gəldiyimiz bir günün bir ay, yaxud bir il kimi ötməsi poe - tik kəşfdir. Bu poetik kəşfi isə müxtəlif yox, eyni etnopoetik təfəkkürün
22 2012/ IV məhsulu hesab etmək lazımdır. Heç bir şübhə yoxdur ki, bu qəbildən olan oxşarlıqlar daha çox etnopoetik təfəkkürün eyniliyindən gə lir. Azər bay - can nağıllarında kosmik zaman anlayışı “nağıl dili yüyrək olar” formulu şəklində qəliblənmiş və geniş yayılmışdır. Bilqamısı öldürmək üçün İnannanın göydən gətirdiyi Buğa 7 qurtuma Fəratın suyunu qurudur: O buğa yeriyib Fərata endi. Yeddi qurtuma içdi, çayın suyu yox oldu. Nəfəs dərdikcə yerdə yeddi xəndək oyuldu (21, 135). Koroğlu bir oturuma yeddi qazan aş yeyirdi. Bığlarını yeddi dəfə eşib qu laqlarının arxasında düyünləyirdi. Bu hiperbolalar bir-birilə necə də ya - xından səsləşir. Hiperbolaların yeddi sayı üzərində qurulması da təsa düfi deyil.
Şumer dastanlarının poetikasından danışarkan onları düzüb-qoşan şai - rin üslubuna da diqqət yetirmək lazımdır. Məsələn, “Enmerkar və Aratta hökm darı” dastanında şair əsərin emosional təsirini artıran, onun drama - tik gərginliyini daha da gücləndirən poetik detalları bacarıqla, böyük usta - lıqla seçməyi bacarmışdır. Burada şairin zəngin və dərin poe-tik duyğu- larla yaşadığı da öz ifadəsini tapmışdır. Şumer şairi bu dastanda təkrar- ların və paralellərin köməyi ilə çox gözəl və yaddaqalan ritmik səhnələr yaratmışdır. S.N.Kramer bu dastanı Şumer ədəbiyyatının bizə məlum olan əsərlərinin ən yaxşılarından biri adlandırmışdır (22, 214). Poemada Şumer şairinin fikrin obrazlı, sətiraltı ifadəsinə meyilliliyi diq - qəti daha çox çəkir. Digər dastanlardan fərqli olaraq bu əsərdə Enmer karın və Aratta hökmdarının bir-birinə göndərdikləri ismarıclar qıfılbəndi xatır- ladır. Enmerkar öz çaparını ikinci dəfə Arattaya gön də rər kən ona deyir: – Çapar, Arattanın böyük hökmdarına belə de: “Mənim səltənətimin bünövrəsi əzəmətli qaydalardır. Bu səltənət Kulabı qorumaq üçündür. Bu işıqlı səltənət işıqlı İnannaya və onun məbədinə pərəstiş edir. Səltənəti hazırlayıb qoy özüylə götürsün. Arattanın hökmdarı əqiqi hər hansı ağac kimi, lazuriti hər hansı ağac kimi qoy öz əlinə alsın və mənə gətirsin” (23, 273). Burada qiymətli daş-qaşlar (əqiq, lazurit) ağaca, ağac isə səltənətə bən - zə dilir. Sözsüz ki, deyilən sətiraltı məna buradadır. Daş-qaş, ağac və səl - tənət ifadələri, onların bir-birilə gizli, sətiraltı bağlılığı Şumer şairinin Yüklə 1,45 Mb. Dostları ilə paylaş:
|