Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi folklor institutu dəDƏ qorqud dada gorgud

AZƏRBAYCAN MİLLİ ELMLƏR AKADEMİYASI

FOLKLOR İNSTİTUTU


DƏDƏ QORQUD



DADA GORGUD
Elmi-ədəbi toplu

II (61)

BAKI – 2017




Toplu Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası

Folklor İnstitutunun Elmi Şurasının qərarı ilə çap olunur.


Baş redaktor: Ramazan Qafarlı
Redaksiya heyəti:

Kamal Abdulla, Anar, Şükrü Haluk Akalın (Türkiyə), Füzuli Bayat, Aman­mırat Baymıradov (Türkmənistan), Cəlal Bəydili, Nizami Cəfərov, Özkul Çobanoğlu (Türkiyə), Ali Duymaz (Türkiyə), Metin Ekici (Türkiyə), M.Ocal Oğuz (Türkiyə), Kamran Əliyev, Əfzələddin Əsgərov, İsa Həbibbəyli, Muxtar İmanov, Teymur Kərimli, Sərxan Xavəri, Ağaverdi Xəlil, Rüstəm Kamal (Rəsulov), Şakir İbrayev (Qazaxstan), Tofiq Məlikov (Rusiya), Elxan Məmməd­li, Törə Mirzəyev (Özbəkistan), Oljas Süleymenov (Qazaxıstan), Sadık Tural (Türkiyə), Fikrət Türkmən (Türkiyə)

Baş redaktorun müavini: Seyfəddin Rzasoy

Baş redaktorun müavini: Nail Qurbanov

Məsul katib: Tahir Orucov


Nəşrinə məsul: Əziz Ələkbərli

“Dədə Qorqud”. Elmi-ədəbi toplu. Bakı, “Elm və təhsil” nəşriyyatı, 2017/2 (61)

folklor.az

ISSN 2309-7949

© Folklor İnstitutu, 2017

Qorqudşünaslıq: axtarışlar, aşkarlamalar




Ramazan QAFARLI

Filologiya üzrə elmlər doktoru

AMEA Folklor İnstitutunun

“Dədə Qorqud” şöbəsinin müdiri

e-mail: [e-mail]
“Dədə Qorqud” eposunda Çadır Mİfİk

Dünya Modelİ VƏ VƏTƏN obrazı kİmİ
Xülasə

Məqalədə «Dədə Qorqud kitabı»nda qam-şaman dünyagörüşünün izləri araşdırılır. Şa­man­­ların dünyanı dərk etməyin üç fomasını göstərdikləri dastanın süjetindəki hadisələr əsa­sında əsas­landırılır: gizlin və dolayı şəkildə yaranan anlamın – kortəbiiliklə; b) açıq və birbaşa dərk olunma­ğın – şüurluluqla; v) transsendent başadüşmənin isə (dərk oluna bilinməyənlərin an­lanması) – yük­səkşüurluluqla üst-üstə düşdüyü göstərilir. Azərbaycan-türk mifoloji gö­rüş­lə­rin­dəki tanrılar pan­teonu və ilahiləşdirilən varlıqlardan bəhs açılır və Göytürk qamlarının tə­səvvü­ründə dünyanı yurt (çadır) şəklində təsəvvürə gətirildiyi vurğulanır.

Açar sözlər: qam-şaman mifləri, türk tanrı panteonu, mifik Dünya Modeli, qaranlıq aləm, işıqlı dünya, Yerüstü dünya.
“THE BOOK OF DEDE GORGUD” THE TENT (ROOM, HOME)

AS A MYTHICAL WORLD MODEL AND homeland image
Summary

The traces of the gam-shaman outlook in “The book of Dede Gorgud” is investigated in the article. The shamans presenting three forms of the understanding the world is grounded on the base of events of the plot of the epos: a) hidden and indirect meaning ─ spontaneity b) open and direct understanding consciousness v) transcendent comprehension (the understanding of unthin­kable) ─ compromise with the loudness. It is talked about the pantheon of the Gods and the ido­li­zing creatures in the Azerbaijani-Turkic mythical views. It is emphasized that the world is rep­resented as a land (tent) form in the views of the sky Turk gams.

Key words: the myth of gam-shaman, God pantheon of the Turks, the mythical World Model, the dark world, the light world, the Surface World
В ЭПОСЕ «ДЕДЕ КОРКУТ» ПАЛАТКА (ЧАДЫР, ЙУРТ)

КАК МИФИЧЕСКИЙ МОДЕЛ МИРА И OБРАЗ РОДИНЫ
Резюме

В статье изучаются следы мировоззрения шаманов в эросе «Деде Коркут». Вос­при­ятие шаманом мира основано на трех эпизодах эпоса: значение тайной и косвенной – спонтанности; б) открытое и прямое понимание – с сознанием; v) трансцендентальное сопряжение (понимаемое теми, кто не может быть понято) – совпадает с лояльностью. Анализируются пантеон богов на азербайджано-турcких мифологических мышлениях. В воображении небесных тюрков подчеркивается, что они представляли мифический Модель Мира и Родину как палатку (чадыр, йурт).

Ключевые слова: мифы о Кам-Шамане, пантеон богини турков, мифическая Модель Мира, темный мир, светлый мир, поверхностный мир.

Bəzi etnoslarda şaman tanrı panteonu çoxsaylıdır. Məsələn, buryatlarda 55 «xe­­yir», 44 «şər» tanrı var, onlar bir-biri arasında sonsuz mübarizə aparırlar. Be­­lə bir qənaət də var ki, tanrıların həddindən artıq çoxaldılması çox-çox son­ra­kı dövr­­lərdə, xüsusilə atəşpərəstliyin təsiri ilə baş vermişdir. Bu da bir hə­qi­qət­dir ki, türk­lərdə qadın tanrılara az yer ayrılır. Eləcə də Yer ilahəsi – ta­ma­mi­lə formasız, şə­kilsiz, zahiri əlamətlərsizdir, amorf səciyyəlidir. Belə ki, ya­kut­lar­­da Yer tan­rı­sı­­nın heç bir əlaməti göstərilmir, yəni onun şaman magik əş­ya­la­rın­da simvol­laş­dı­­­rılmış ayrıca predmeti yoxdur, ona görə də ona qur­ban­lar kə­sil­mir. Doğrudur, ila­hə tanrıların müxtəlif tayfalarda sayı-hesabı yoxdur. La­kin funksiyaları məh­duddur, onlara ancaq qadınlar sitayiş edirlər. Çünki hər bi­ri­nin sak­rallığı doğuma yar­­dımla və uşaq xəstəliklərini aradan götürməklə bitib-tükənir. Məhz bu sə­bəb­dən də oğuz-türk mifik dünya mode­lin­də qadın baş­lan­ğıc­ların fəaliyyətindən ge­niş bəhs açılmır. Onlar altı oğlanı dünyaya gətirməklə iş­lərini tamamlamış hesab edir­­­dilər. Bizcə, bu qam ənənə­lərindən irəli gəlirdi. Azər­­baycanlıların gen yadda­şında bir çox adətlər var ki, kökü məhz qam-şa­man tanrı panteonu ilə bağlıdır. Mə­­­­­sələn, indiyədək kişilər söhbət za­manı öz qa­­dınlarından bəhs açmağı, adicə adı­­­nı çəkməyi özlərinə qəbahət sanırlar. XIX əsrin II yarısı və XX yüzilliyin əvvəl­­­lərində həmin qam adətinə fəlsəfi don ge­yin­dirib aşıq poeziyasına «İsmi pün­­­­han» obrazını gətirən Molla Cuma qadını elə bir ilahi qüvvə sayırdı ki, bütün saf şey­lər mənbəyini ondan alırdı. Qafqaz türk­lərinin ölünün adının çəkilməsini ya­­saq­layan adəti C.Fre­ze­rin də diq­qə­tindən kənarda qalmamışdı. İndinin özündə də sağ­lığında böh­tan­la­rı­na mə­ruz qalsalar da, öləndən sonra şərxislətli insanların adı­­­nı dilə gətir­mir­lər. Bir ata­lar sö­zündə deyilir ki, «Ölünün dalınca da­nış­maz­lar». Qam­la­ra görə, in­san cis­mən dün­­yasını dəyişsə də, adı ruhla birgə yaşayır. Çün­­ki ad Dədə Qor­qud kimi qam­lar tərəfindən hünərə, şücaətə əsasən müəyyən­lə­şir. Bu mənada ad yeni do­ğu­­lana təsadüfi hal kimi verilmirdi; ad mütləq qa­za­nıl­­­­­malıydı. Və qadınlar, qız­lar türk ər üçün öz uca adı ilə bərabər tutulurdu. Qa­dı­­nın-qızın ləkələnməsi türk ailəsindəki kişilərin adının batması, papağının yerə çır­­­pılması demək idi. Tan­­rı­çı­­lıqda qadınların yerinin daralmasına gəlincə, bu, on­la­ra qarşı so­yuq­lu­ğun təzahürü deyildi, əksinə, başlıca funksiyasını yerinə ye­tirən – «so­yu sol­dur­ma­yan» qadın «evin dayağına», ərin «başının bəxtinə» çev­­rilirdi. Oğuz tür­kü üçün ana haqqı tanrı haqqı idi. Qadın yeri gələndə ox da atır­dı, qılınc da ça­lır­dı, düş­mən başı da kəsirdi. Ancaq onun əsas funksiyası öv­lad doğmaq idi. Mi­­­­foloji strukturlarda da o, həmin müqəddəs işini yerinə yetirib kə­nara çə­kil­miş­di.

Oğuz-türk tanrı panteonunda kişi baş­lan­­­ğıcın Günəşlə bağlılığı göz qabağın­dadır, çün­­­ki tayfadakı ən ağır fəaliyyətlər – döyüş, ov, nəsil törətmək onların öhdəsinə bura­xıl­mış­­­dı. Bu səbəbdən də türklərdə ame­ri­ka­lı­lar­­­la müqayisədə kişi-qadın yer dəyiş­mə­si­nin növbələşməsi zəncirvari deyil, üç­­bucaq şəklindədir. (Sxemə bax):

Göy (Günəş, Göy Qurşağı) Tanrısından sonra sakrallığına görə ikinci ta­nın­mış yaradıcı Yer (Yerlik) xandır. O, türklərin ən ibtidai ilahiləşdirilən qüvvə­lə­rindən biridir. Dünyanın əsas maddi, əks, qadın başlanğıcı kimi gö­tü­rü­lən tor­paq Yer xanın canıdır, bütün maddi varlıqlar və təbiət hadisələri onun qoy­nunda ya­­ranıb məskunlaşmışdır. İkili xarakterə malikdir. Dünya xalqlarının mi­fo­lo­gi­ya­sın­da göy-yer qarşılaşmasına həsr olunan süjetlərdə yerdəyişmə ha­di­səsinə rast gə­­lirik. Göy (Günəş) kimi Yer də gah qadın, gah da kişi şəklində şərh olunur. Mə­­sələn, misir «Doqquz Böyük Allah» pan­teonunda türklərdən fərqli olaraq Nut – Göy qadın, Heb – Yer isə kişidir. İ.V.Rak yazırdı ki, «İlahə-qadın Nutun bə­də­ni yer boyu iki qatlanır; o, ayaq və əl barmaqları ilə torpağa söykənir. Nut körpə gü­nəşi doğur, sonra isə tanrıları və insanları yaradır» [17, 47]. Nut gecələr Hebin üstünə əyilir, o, ilkin variantlarda inək, sonralar isə çılpaq qadın şəklində təsvir edilir; Heb isə ilan və kişi cildində onun dünyanın bir başında qıçları, o bi­­­­ri ba­şın­da əlləri ilə yerə toxunduğu za­­­­man bə­dəninin əhatə etdiyi ərazidə uza­nır. Yer-Göy gecələr qucaqlaşıb ya­­­tır. Onla­rın izdivacından səhərlər dün­­­­­­­­­yanın başqa varlıqları doğulur. Qə­­­­­­­dim misirlilərə gö­rə, hər şey göyün bət­­­­­­nindən çıxır. Lakin xüsusilə bit­ki­lə­­­rin hamının gözü qaba­ğın­da tor­paq­dan cücərməsi türkləri və baş­qa xalq­la­­rı daha əsaslı süjetlər yarat­mağa sövq etmişdir. Qamlıqdan əvvəl yer su ilə birləşdirilirdi və Yer­Su/Yer­Sub tan­­­­rısı şəklində götürülürdü. Eləcə də qa­­mançılıqda od, ağac, dağ kultu, ov­çu­luq mərasimləri və ölüm (Ölülər alə­­­­­mi) konsepsiyası olduqca mü­tə­şək­kil­­­­dir. Azərbaycanda ilaxır çərşən­bə­lə­­­rə həsr olunan rituallarda tonqala ta­pın­­­­manın bir səbəbi də ruhların qam oca­­­ğının tüstü­sü­nə yığılmasına olan inam­­dır.

Qam-şaman ruhlarla insanlar ara­­­­­­­sında vasitəçilik edir. Onun ta­be­li­yin­­­də «gü­cüm», «qoşunum» ad­lan­dır­dı­ğı xüsu­si köməkçi ruhlar olur ki, onlar quş, hey­van cildində dünyanın müxtəlif element­lərinin yaranmasında iş­ti­rak edir. Şaman kosmologiyasında dünya üç qatdan iba­rətdir: birinci, dün­ya­nın baş­lanğıcı, mən­bə­yi hesab edilən, cənubdakı işıqlı Yu­xa­rı qatda – Göydə baş tan­­­­rının (Ruhun) ətra­fı­na toplaşan xeyirxah ruhlar; ikinci, iki­li xüsusiyyətə malik işıq­lı və qaranlıq Orta qat­­da – Yerdə insanlar və möv­cu­da­tı ya­radıb idarə edən sa­­­hibkar ruhlar; üçüncü, dünyanın qurtaracağı Şimalda yer­lə­şən, qaranlıq Aşağı qatda – Yeraltı ölüm dün­ya­sında şər ruhlar yaşayır. Yuxarı, Orta və Aşağı aləm­lər özləri də ayrılıqda tə­bə­qələrə bölünür, Dünya ağacı (Di­rək), Dünya Dağı, ya da Kosmik çayla bir-birinə bağlanır. Sual oluna bilər: niyə məhz ağacla su mifik dün­ya modelinin əsas kom­ponentlərini bir-biri ilə əlaqə­ləndirən vasitə kimi çıxış edir? Çünki ağacın kökü aşa­ğıda, torpağın altındadır, başı yuxarı dünyaya doğru uza­nır, gövdəsi isə orta dün­yada, yer üzündə qalır. Eləcə də buxarlanan su yağışa çevrilib göydən yer üzü­nə səpələnir, göllənir, tor­paq udub onu qaranlıq dünyaya apa­­rır. Məhz bu uy­ğun­luğa görə, ağacla su (çay) dünyanın tərkib hissələrini bir-biri ilə bağlayan körpü ro­lunda çıxış edir. Başqa sözlə, totemizmdən miras qalan ağaca və suya tapınma­nın şamanizmin əsas atri­butlarına çevrilməsinin əsas sə­bə­bi üç dünya arasında yerləşməsidir.

Qam-Şaman görüşlərindəki mifik dünya modelinin bir qədər fərqlənən ikin­ci tipində cənub-şimal istiqaməti Yuxarı-Aşağı ilə əvəzlənir. Belə ki, kaina­tın quruluşu mərkəzi oxla bir-biri ilə əlaqələnən üçqatdan ibarətdir: Göy (kos­mos), Yer, Yeraltı aləm. Ayrı-ayrı tayfalarda sxemlərin müxtəlifliyinə bax­ma­ya­raq bir əsas xətt üzərində qurulur. Üç kosmik ölkə mövcuddur, bir oxla bir-bi­rinə bağlanıb yuxarıdan aşağıya (cənubdan şimala) doğru düzülməsi ha­mı­­sında özünü göstərir. Birindən digərinə adlamaq üçün ox keçən yerdə xüsusi «deşik» təsəvvürə gətirilir. Həmin deşiklə tanrılar yerə enir, ölülərin ruhu isə yer­­altı aləmə aparılır. Məhz orta ölkədə əyləşən şamanlar sağlamlaşdırma mə­ra­­simlərində həmin deşik vasitəsi ilə yuxarı və aşağı aləmlərlə əlaqə yaradırlar. Bu struktur başqa inanclarda bir qədər fərqli şəkildə təkrarlanır. Dünyanın oxla işa­rələnməsi türkün inancında çox dərin qatlara işləyib bütün mərhələlərdə bü­tövlük, güc və iradə simvoluna çevrilmişdir. Herodot göstərir­di ki, skiflərin bir­li­yi hər birinə aid bir mis ox ucluqlarından hazırlanmış qabla şərtlənirdi. J.Dö­mezil yazırdı ki, «Bizans tarixçisi Priskin əsərlərinin dördüncü cildində «Atilla can verəndə bir sıra möcüzələr baş verir. O möcüzələrdən biri bu idi ki, onun də­fələrlə hücumuna məruz qalan Şərqin imperatoru Marsian yuxu görür. Məhz Atillanın ölüm anında yuxusunda ilahə ona Atillanın qırılmış oxunu göstərir; bu o demək idi ki, hun xalqı böyük zərər çəkəcək» [18, 59]. Ox bu­ra­da Qərbi hun­ların uğurunun və uğursuzluğunun təminatçısı kimi yozulur.

Şamanin magik təcrübəsindən bəhs açan tədqiqatçılar göstərirlər ki, on­lar, hər şeydən əvvəl, sakral reallıqla işləmək qabiliyyətinə görə seçilirlər. Bu o de­­məkdir ki, ekstaz vəziyyətinə düşən şaman nəzəri cəhətdən özünü başqa dün­ya­­­larda (Yuxarı – tanrılar və Aşağı – ölülər aləmlərində) yerləşdirməyi bacarır. Təc­­­rübəyə gələndə seansların nəticəsi göz qabağında olur. Ümumiyyətlə, şa­man­­­ların səyahəti iki halda baş tutur: birinci, müqəddəs «aydınlaşma» ilə (ada­m­­ların psixikasına odla, nurla təsir etməklə), ikinci, yuxu aləminə gir­mək­lə. Hər ikisində şaman ruhlarla sıx əlaqə ya­ratmaq imkanı əldə edir. A.Villol­do­­nun mü­şahidəsinə əsasən, müxtəlif vasitələrdən faydalanan şaman üçün «bir­başa, ən təhlükəli, ölüm qorxulu yol ildırım vurmasıdır» [19, 43]. Bu, elə bir pro­ses­dir ki, buludların toqquşması anında alınan cərəyanı şaman öz üzə­ri­nə yö­nəldir və işıq zolağında xəstənin ruhunu göydən yerə endirir.

Çadır (otaq, yurt) dünya. Göy türk qamlarının təsəvvüründə dünya yurt (ça­­dır) şəklindədir. Kosmosdakı Ağ yol (Süd yolu, Kəhkəşan) çadırın tikişləri, ulduzlar isə işıq üçün açılan dəliklərdir. Tanrılar hərdən çadırı açırlar ki, yerə ta­­maşa etsinlər. «Kitabi-Dədə Qorqud» eposunun finalında oğuz-türk elinin iki qa­­nadı bir-birinə asi düşüb vuruşur, nəticədə şər məğlub olur. Qələbədən sonra elin başçısının gördüyü ilk iş bundan ibarətdir ki, «Qazan gög alan çəmənə ça­dır dikdirdi» [5,126]. Göründüyü kimi, burada qurulan çadır göylə əla­qələn­di­ri­lir. Məhz qam inamında göstərilir ki, dünyanın bütövlüyünə qarşı yönələn təh­lükələr aradan qaldırılanda el Göy Tanrının şərəfinə göy altında mifik dünya mo­delini simvollaşdıran göy rəngli, başı göyə çatan çadır qurulmalıdır.