Elmi redaktoru:
Nizami CƏFƏROV
filologiya üzrə elmlər doktoru, professor,
AMEA müxbir üzvü
Rüstəm Kamal. «Kitabi-Dədə Qorqud»: nitq janrları
və davranış poetikası, Bakı, Nurlan, 2013, 148 səh.
Tanınmış ədəbiyyatşünas Rüstəm Kamalın bu kitabı Türkün ulu
abidəsi
“
Kitabi-Dədə Qorqud”da davranış poetikasına həsr olunmuş
dur. M.Baxtinin nitq janrları, Y.Lotmanın məişət davranışı poetikası
və C. Ostinin nitq aktları və performativlik nəzəriyyələri işığında epik
mətn çərçivəsində nitq janrlarının (performativ, ekspressiv, fatik)
təsviri verilir və onların dilin miforitual təcrübəsi ilə əlaqəsi müəyyən
edilir. Eposun kommunikativ məkanının təşkilində performativlik ha
disəsi təhlil edilir. Tədqiqatın metodoloji istiqamətini linqvopraqra-
matik və semiotik medotların vəhdəti müəyyənləşdirir.
folklorinstitutu.com
R 3202050000 Qrifli nəşr
098 - 2013
Folklor İnstitutu, 2013
GİRİŞ
«Kitabi-Dədə Qorqud» etnomədəni hadisə kimi şərəfli
tədqiq tarixinə və ənənəsinə malikdir, həm də dil hadisəsi ki
mi geniş öyrənilibdir.*
Abidə yazılı (yazıya salınmış) formada olsa da, arxaik
təhkiyə təcrübəsinin özəlliklərini özündə əks etdirir.
«Kitabi-Dədə Qorqud» verbal realizm hadisələrin, nitq
aktlarının və ya davranış janrlarının təsvir olunduğu poetik
sistemdir. «Kitabi-Dədə Qorqud» bütövlükdə ilkin (sadə)
janrlardan yaranmış, müvafiq etnik ənənədə mövcud olmuş
mürəkkəb, mükəmməl nitq janrıdır, etiket janrıdır.
XX əsrdə dilçilik sahəsində dönüş nöqtələrindən biri də
performativlərin kəşf edilməsi olmuşdur. C.Ostinin ölümün
dən sonra çap olumuş məqaləsində (“Hov to Do Things vith
Vords”, 1962) mövcud situasiyanı təsvir edən sözləri (kons-
tativləri) özünün birbaşa mənası ilə onu formalaşdıran sözləri,
yəni magik sözləri-əməlləri (performativləri) fərqləndirmək
təklif olunurdu.
C.Ostin nümunə kimi keşişin “Mən sizi ər-arvad elan
edirəm” sözlərini örnək gətirir. Performativlik sadəcə söz və
əməl deyil, həm də hakimiyyətin nüfuzu deməkdir.
C.Ostinin ideyalarından dilçiliyin maraqlı bir sahəsi -
nitq aktları ilə məşğul olan sahəsi yaranmışdır. Güman edirik
ki, nitq aktları nəzəriyyəsi epik süjet təhlili üşün də maraqlı
ola bilər.
Araşdırma kontekstində “janr” anlayışı folklor janrları
və M.M.Baxtin anlamında nitq janrları eyniləşə bilir. M.Bax-
Araşdırmada “Kitabi - D ədə Qorqud”dan örnəklər 1988-ci il nəşrindən
götürülmüşdür [61].
3
tin nitq janrını nitq fəaliyyətinin müəyyən sferası üçün səciy
yəvi olan sabit deyimlər tipi kimi müəyyənləşdirir [116,237].
Bu zaman Q.L.Permyakovun (janrın praqmatik funksiyası və
ya istiqaməti) və Y.Bartminskinin (adresant və adresat obraz
ları) irəli sürdüyü aspektləri, kommunikativ situasiyaları da
nəzərə almalıyıq.
Nitq janrları funksional və praqmastilistlik xüsusiyyət
ləri ilə səciyyələnir və müəyyən kommunikativ aktlarda və si
tuasiyalarla aktuallaşır, müəyyən davranış qaydalarını və so
sial münasibətləri ehtiva edir.
Nitq janrları ilə verbal davranış məkanı söyləm-deyim
vahidlərini müəyyənləşdirmək olur. Məhz epik süjetdə kom
munikativ hadisələr nitq janrları ilə “idarə olunur”.
M.M.Baxtin nitq janrları nəzəriyyəsini yalnız kommuni
kasiyanın qrammatikasının təsviri kimi deyil, həm də ədəbi-
nəzəri təhlil vasitəsi kimi nəzərdən keçirirdi. Onun fikrincə, il
kin (sadə) nitq janrları yalnız şifahi nitq prosesində yaranmır,
həm də bədii mətnin süjet yaradıcılığında fəal iştirak edir.
Təəssüf ki, böyük alimin bu nəzəriyyəsində nitq janrla
rının ümumi tipologiyası, vahid təsnifatı verilmədiyindən ti-
poloji-müqayisəli səviyyədə təhlilində müəyyən çətinliklər
yaranır.
M.M'.Baxtinin nitq janrları nəzəriyyəsi tarixi poetikada
hələ yetərincə yerini tapmadığından, bədii mətnin təşkilində
nitq janrlarının fiınksionallığmın müəyyənləşdirilməsində ge
niş istifadə olunmur.
Ədəbiyyatşünaslıqda, funksional üslubiyyatda nitq janr
ları ətraflı öyrənilsə də, onların kommunikativ, koqnitiv, praq
matik, diskursiv aspektlərinin tədqiqi hələ də fraqmentar xa
rakter daşıyır. Son illər Rusiyada (Saratov və Volqoqrad uni
versitetlərində) bu sahədə geniş miqyasda, sistemli araşdırma
lar aparılır, nitq janrlarının təsviri, poetikası və təhlil meto-
4
dikası ilə bağlı elmi konfranslar keçirilir. Məsələn, lətifə janrı
[273], invektiv janr [145], zarafat janrı ilə [277] bağlı araşdır
maları qeyd edə bilərik, yaxud nitq janrlarının «jamyaradıcı
əlamətləri», janrıqurma imkanları araşdırlır ki, [420] bu da
janr problemini ədəbiyyatşünaslıq və dilçilik sferasından koq-
nitiv-diskursiv müstəviyə keçirməyə imkan verir.
Düzdür, bəzi praqmalinqvistik yönlü araşdırmalarda
folklor mətnləri (nağıl, lətifə) nitq janrları kimi nəzərdən keçi
rilmişdir, mürəkkəb nitq janrlarının (roman, dram) sadə nitq
janrlarından təşkil olunması ilə bağlı müəyyən nəzəri fikirlər
söylənilmişdir.
Müasir rus filologiyasında janrosentrzm üstün mövqeyə
malikdir, nitq aktları nəzəriyyəsi isə o qədər də “xoş qarşılan
mır”. N.İ.Formanovskayanın fikrincə, nitq aktları nəzəriyyəsi
bir-birindən tədric olunmuş, elementar, bəzən də süni yaradıl
mış deyimləri nəzərdən keçirir [262, 68].
Ancaq linqvistik janrşünaslıq sahəsində, nitq janrları ilə
bağlı araşdırmalarda mülahizələr sistemli xarakter daşımada-
ğmdan, nitq janrlarını bir-birindən fərqləndirən xüsusiyyətlər
aydm və dəqiq deyil. Bir sıra hallarda isə situasiyaların və
aktların təkrarlanması nəticəsində nitq janrları kommunikativ
streotiplər, etiketlər sırasına keçirilir ki, bütövlükdə onları
nitq janrları sistemi kimi müəyyənləşdirmək çətinləşir.
Bəzən nitq janrları kimi qəbul etdiyimiz deyimlər, sin-
taktik konstruksiyalar, kiçik mətnlər bütöv mətnin təhkiyə -
süjet toxumasında, «gözlə seçilmir», onları xüsusi nitq janrı
kimi fərqləndirmək, konkret nitq janrlarının səciyyəvi əlamət
lərini təsvir etmək mümkün olmur.
Y.M.Lotman nitq janrlarını mədəniyyət tipləri və yad
daş formaları ilə əlaqələndirir [ 174, 3-11].
V.M.Şukin nitq janrını psixi və sosial davranışın inten-
sional - funksional tipii kimi səciyyələndirir [276, 52].
5